Glaschu

Glaschu
Glesga
Glasgow


Bratach a' bhaile	Gearradh-arm no Seula

Seallaidhean air Glaschu

Suidheachadh

Glaschu (Alba)

Dùthaich

Alba

Co-chomharran

55° 51′ Tuath
4° 15′ Iar

Comharradh-clèithe

NS590655

Feartan fiosaigeach

Farsaingeachd

3,298 km²

Àireamh-shluaigh

580,690 (2007)

Dlùths

176.07/km²

Àireamh fòn

0141

Duilleag oifigeil

Comhairle Baile Ghlaschu

'S e am baile as motha ann an Alba a th' ann an Glaschu [IPA: ˈɡ̊ɫ̪as̪əxu] (Beurla: Glasgow, a' Bheurla Ghallta: Glesgie no Glesca^[1]) ged as e Dùn Èideann prìomh-bhaile na dùthcha.

'S e fear de na 32 ùghdarrasan ionadail ann an Alba a tha ann. Tha freumhan an ainm stèidhichte air glas + cu, a' ciallachadh "sloc glas/gorm" anns a' Bhriothannais.^[2]^[3] Tha e suidhichte ann an taobh an iar na h-Alba air Abhainn Chluaidh ann an Srath Chluaidh. Chaidh a stèidheachadh anns an 6mh linn leis an Naomh Mungan (ris an canar Ceanntighearna neo Kentigern cuideachd) air an àite far a bheil a' chathair-eaglais (a thòisich air a togail anns an 12na linn) an-diugh.

Tha an dàrna oilthigh as sine ann an Alba anns a' bhaile (bho 1451, an ceathramh as sine anns a' Bhreatainn). Le còmhdhail tombaca, gàrraidhean-iarainn agus gnìomhachas eile, bha An Dàrna Cathair san Ìompaireachd ("The Second City of the Empire") air Glaschu aig deireadh 19mh linn. Chaidh gnìomhachas trom anns a' bhaile a chrìonadh gu mòr aig deireadh an fhicheadamh linn, ach dh'èirich leas-gnìomhachas, m.e. roinn ionmhasail, turasachd agus coimpiutaireachd, agus lorg rannsachadh ann an 2005 gun robh làn-thoradh dùthchail gach pearsa nas motha anns an Rìoghachd Aonaichte dìreach ann an Lunnainn agus Dùn Èideann.^[4] Chaidh an STUC a stèidheachadh an seo ann an 1897.

Ceàrnan

Ged a bha caochladh thuineachaidhean airson nam mìltean de bhliadhnaichean far a bheil Glaschu na laighe aig an àm a tha an làthair, chaidh a' bhaile fhèin a stèidheachadh le Naomh Mungo timcheall eaglais far a bheil an Cathair-eaglais Ghlaschu an-diugh. Rè nan linntean, sgaoil am baile gu mòr anns gach àird, thar Abhainn Chluaidh mar an ceudna, agus thionndaich iomadh clachan is baile eile gu pàirt den chathair. Tha e a-nis ann an crìch ri Rinn Friù agus Bruach Chluaidh gu taobh an iar. Chaidh Comhairle Baile Ghlaschu a chuir air bonn ann an 1996 agus tha 21 uàrdan fon smachd aice a-nis.

Meadhan na Cathrach

Tha Meadhan na Cathrach air a chuairteachadh le Abhainn Chluaidh air a thaobh a deas, leis an t-Sràid Àird is Margadh an t-Salainn air a thaobh an ear, agus air a thaobhan a tuath is an iar leis a' mhòr-rathad M8 a chaidh a thogail eadar 1968 agus 1972. Tha iomadh àite agus togalach cudromach suidhichte ann am meadhan na cathrach, m.e.:

Ceàrnag Sheòrais le Seòmraichean na Cathrach ("City Chambers" sa Bheurla), far a bhios Comhairle Baile Ghlaschu a' coinneachadh;
stèidheachaidhean foghlaim mar Oilthigh Srath Chluaidh no Conservatoire Rìoghail na h-Alba;
an dà stèisean rèile as motha ann an Glaschu (Glaschu Mheadhain is Glaschu Sràid na Banrighinn);
an togalach agus an taigh-còmhnaidh as sine anns a' chathair aig ceann na Sràide Àirde, fa leth Cathair-eaglais Ghlaschu agus "Provand's Lordship";
làthairean cultarach mar Thaigh-cluiche Rìoghail, Talla Consairt Rìoghail Ghlaschu no Gailearaidh Ealain Ùr-nòsach
àrainnean bhùthan mar Shràid Bhochanan, Sauchiehall Street no Ionad Naomh Enoch.

Ceann an Iar

Tha Ceann an Iar air a' cheàrn dìreach ri taobh Meadhan na Cathrach, ged a tha farsaingeachd na h-abairte a' fàs. Tha Abhainn Cheilbhinn a' ruith tron cheàrn ro a comar le Abhainn Chluaidh. Am measg nan àiteachan cudromach ann tha Oilthigh Ghlaschu, Pàirc Kelvingrove (anns a bheil Gailearaidh Ealain is Taigh-tasgaidh Kelvingrove), taigh-tasgaidh còmhdhail ann an Taigh-tasgaidh Taobh na h-Aibhne agus Gàrradh Lusan Ghlaschu. 'S ann ann an Ceann an Iar a tha Partaig, a' phàirt Ghlaschu as motha a tha co-cheangailte ris a' Ghàidhlig agus na Gàidheil, le buidhnean mar Comhairle nan Leabhraichean.

Ceann an Ear

Tha Ceann an Ear Ghlaschu a' sìneadh bho Mheadhan na Cathrach gu siorrachdan Lannraig a Tuath is Lannraig a Deas. Dlùth ri Cathair-eaglais Ghlaschu tha cladh air a bheil Cladh Mór Ghlaschu; beagan a deas air tha pàirc Lèanag Ghlaschu leis taigh-tasgaidh Lùchairt a' Phobaill. Tha taigh-grùide Wellpark Brewery far a bheil Tennent's Lager air a dhèanamh, margaid ainmeil Barrowland agus ionad-cluiche ball-coise aig C.B. Celtic (Celtic Park) ann cuideachd. Ge-tà, 's e sònaichean taigheadais mar Charntyne agus Easterhouse a tha a' cruthachadh pàirt as motha dhen cheàrn.

Taobh a Deas

Thathar Taobh a Deas air a' phàirt de Ghlaschu a tha deas air Abhainn Chluaidh. Ged as e gu mòr ceàrn còmhnaidheach a tha innte, tha caochladh fheartan ainmeil ann, m.e. na prìomh-àrosan aig a' BhBC Scotland agus an STV, lann-cluiche buill-choise nàiseanta Pàirc Hampden no grunn phàircean, agus ionad-cluiche ball-coise aig C.B. Rangers Lann-cluich Ibrox (Ibrox Stadium) ann cuideachd. Nam measg Pàirc Dùthcha Pollok, an tè as motha ann an Glaschu anns a tha an cruinneachadh ealain cliùiteach Cruinneachadh Bhurreill. Tha mòran iomall-bhailtean agus bailtean-eisimeil aig Glaschu anns na siorrachdan an cois a' bhaile, m.e. An Ruadh-Ghleann agus Camas Long ann an Siorrachd Lannraig a Deas no Giofnag ann an Siorrachd Rinn Friù an Ear. Tha Gort a' Bhaile ann cuideachd.

Glaschu a Tuath

Tha Glaschu a Tuath a' sgaoileadh gu Bruach Chluaidh ann an Siorrachd Dhùn Bhreatainn an Iar agus Cille Phàdraig Ùr, Muileann-Ghaidh agus Drochaid an Easbaig ann an Siorrachd Dhùn Bhreatainn an Ear. Lorgar ann an dà chuid ceàrnan nas beartaiche mar Thaobh Cheilbhin a Tuath ann an Cnoc Mhoire, ceàrnan ath-ghinte mar Ruchill agus ceàrnan nas bochda mar Phàirc Phosail no Sighthill far a bheil as àirde àireamh nan comraichean. Tha Rathad-Uisge Fhoirthe is Chluaidh a' ruith troimhe: canàl a bha glè chudromach airson eaconomaidh a' bhaile anns an 19mh linn, mar a bha factaraidh airson pùdair gealachaidh Naomh Rollox ann an Allt an Fhuarain, aig aon àm factaraidh ceimigeach nas motha anns an t-saoghal.^[5]

Sluagh-thomhas

Tha Glaschu na cathair le àireamh-shluaigh as motha ann an Alba airson na linntean. Eadar na 1920an is na 1960an bha barrachd air aon mhillean duine a' fuireach anns a' chathair, leis an àireamh a bu mhotha air a' chlàradh ann an 1931, nuair a ràinig e 1,088,000.^[6]

A rèir a' chunntais-shluaigh 2011, bha 593,200 duine a' fuireach ann.^[7] Mar an ceudna, bha dùbhlachd sluaigh na bu mhotha ann an Glaschu na ann an comhairle ionadail eile sam bith anns an dùthaich, .i. 3,395 duine airson cilemeatair ceàrnagach (no 1,311 duine airson mìle ceàrnagach).^[8] Cuideachd, tha dòchas-beatha as lugha anns an Rìoghachd Aonaichte ann an Glaschu: ann an 2011, b' e sin 71 bliadhna airson fireannaich agus 78 airson boireannaich (bha na cuibheasan 75 agus 80 airson Alba air fad).^[9]

Leis an in-imrich eachdraidheil bhon Ghàidhealtachd is na h-Eileanan do Ghlaschu, tha coimhearsnachd gu dàimheach mòr den luchd-labhairt na Gàidhlig ann. Gu ruige 7/4/2013, chan deach toradh a' chunntais-shluaigh 2011 fhoillseachadh, ach aig àm a' chunntais-shluaigh 2001, bha 0.94%, .i. beagan nas lugha na 6,000 duine, ga bruidhinn ann.^[10]

Giùlan

Rathad-iarainn

Tha siostam mòr giùlan ann an Glaschu. Tha Stèisean-rèile Meadhan Ghlaschu agus Sràid na Banrighinn nam prìomh stèisean-rèile ann an Glaschu. Tha seirbheisean ann bho Chentral Station gu Alba a Deas, Glaschu a Deas agus Sasainn agus seirbheisean bho Sràid na Banrighinn gu Alba a Tuath agus Dùn Èideann.

Fo-rèile

Dh'fhoillsich rèile fon talamh Ghlaschu no Glasgow Subway air 14 Dùbhlachd 1896 mar an treas siostam fo-rèile anns an t-saoghal (as dèidh fo-rèilean Lunnainn agus Budapest). Chaidh a dealanachadh ann an 1937, ach cha do dh'atharraich cùrsa na dà loidhne aice. Tha an "Cearcall a-muigh" a' ruith gu deiseil agus an "Cearcall a-staigh" gu tuathail. 'S iad na stèiseanan (a' leantainn a' Chearcall a-muigh): Pàrtaig – Kelvinhall – Ceann a' Chnuic – Kelvinbridge – St George's Cross – Cowcaddens – Buchanan Street – St Enoch – (fon Abhainn Chluaidh) – Bridge Street – West Street – Shields Road – Pàirc a' Choinein – Cessnock – Ibrox – Baile a' Ghobhainn – (fon Abhainn Chluaidh) – Pàrtaig. 'S e Strathclyde Partnership for Transport (SPT) a tha ag obrachadh na rèile.

Rathaidean

Tha an rathad as trainge ann an Alba, am M8 (o Langbank gu Dùn Èideann) a' ruith tron bhaile, is pàirt dhith na tè de na crìochan Meadhan na Cathrach. Tha rathaidean mòra eile a' sgaoileadh a-mach às-san anns a' chathair: an A82 (air a tha "Rathad Mòr an Iar" cuideachd) taobh Earra-Ghàidheal agus na Gàidhealtachd gu ruige Inbhir Nis, am M80 gu Sruighlea, am M77 gu Cille Mheàrnaig, agus am M74/A74(M) gu Greatna.

Busaichean

'S e Stèisean Bhusaichean Bochanan am prìomh stèisean bhusaichean anns a' chathair. Tha e stèidhichte ann am meadhan na cathrach, beagan an taobh a tuath air stèisean-rèile Sràid na Banrighinn. 'S e an SPT a tha ag obrachadh an stèisein, ach tha seirbheisean nam busaichean fhèin ag obrachadh le First, McGill's, Stagecoach agus Glasgow Citybus.

Puirt-adhair

Tha trì puirt-adhair faisg air Glaschu: Port-adhair Eadar-nàiseanta Ghlaschu (còd GLA) eadar Glaschu, Pàislig agus Rinn Friù, an dàrna port-adhair as motha ann an Alba (an dèidh Port-adhair Dhùn Èideann); Port-adhair Ghlaschu Phreastabhaig (PIK) aig Preastabhaig (an taobh a tuath air Inbhir Àir); agus Port-adhair Dhùn Èideann (EDI) fhèin.

Aiseagan

Bha iomadh aiseig anns a' bhaile, ach chan eil ach am fear bhon Eochair gu Rinn Friù ag obair tuilleadh.

Foghlam

Tha trì oilthighean ann an Glaschu:

Oilthigh Ghlaschu, stèidhichte ann an 1451; an dàrna oilthigh as sine ann an Alba;
Oilthigh Srath Chluaidh, stèidhichte ann an 1796 mar "Andersonian Institute";
Oilthigh Chailleannach Ghlaschu, stèidhichte ann an 1993 mar choimeasgadh de Ghlasgow Polytechnic agus Colaisde na Banrighinn.

A bharrachd air sin tha Oilthigh na h-Alba an Iar ann am Pàislig, dìreach 7 mìle bho mheadhan Ghlaschu. Cuideachd, tha seachd colaisdean fhoghlaim adhartaich anns a' bhaile: Colaisde Fhearann Anna, Colaisde Chair Dhòmhnaill, Colaisde Bhaile Ghlaschu, Colaisde Stow (a tha a' tairgsinn cùrsaichean Ghàidhlig), Colaisde Ghlaschu a Tuath, Colaisde John Wheatley agus Colaisde a' Thaobh Fhada. Mar sin, tha 168,000 oileanach anns a bhaile, àireamh as motha ann an Alba.^{[fianais a dhìth]}

Tha 29 àrd-sgoiltean, 149 bun-sgoiltean agus trì sgoiltean àraidh ann an Glaschu, nam measg Sgoil Ghàidhlig Ghlaschu, bun-sgoil is àrd-sgoil a' lìbhrigeadh Foghlam tro Mheadhan na Gàidhlig as motha ann an Alba.

Na meadhanan

Tha Glaschu na dhachaigh airson mòran mheadhanan a tha ann an Alba, nam measg na stèiseanan telebhisein BBC Scotland, BBC Alba agus STV. Am measg nam pàipearan a tha air am foillseachadh an seo tha The Herald, an Daily Record agus na h-Evening Times. A thuilleadh air seanailean an rèidio aig a' BhBC, tha iomadh rèidio ionadail a' craoladh anns a' chathair, m.e. Celtic Music Radio (1530 kHz, air loidhne), Capital Scotland (105.7 & 106.1 MHz, air loidhne), Clyde 1 (97.0, 102.3, 102.5 and 103.3 MHz, air loidhne), Clyde 2 (1152 kHz, air loidhne), 105.2 Smooth Radio, Real Radio agus 96.3 Real Radio XS.

A' Ghàidhlig ann an Glaschu

Chaidh am Mòd Nàiseanta a chumail ann an Glaschu anns na bliadhnaichean 1895, 1901, 1907, 1911, 1921, 1933, 1938, 1948, 1958, 1067, 1988, agus 1990 (ann am Baile Ghobhainn). Tillidh am Mòd Nàiseanta a-rithist ann an 2019.

Tha làrach-lìn fa leth ag innse Sgeul na Gàidhlig aig Oilthigh Ghlaschu.

Thòisich Comunn Sgitheanach Ghlaschu ann an 1865 agus tha e a’ dol fhathast.

Tha Comhairle Baile Ghlaschu air bileag a dheasachadh le fiosrachadh air clasaichean Gàidhlig sa bhaile.