Gàidheal
Is iad na Gàidheil (sluagh Ceilteach) a bhios a' bruidhinn Gàidhlig no cànanan Gàidhealach eile. Tha ceithir dùthchannan san latha an-diugh aig a bheil eachdraidh a tha co-cheangailte gu mòr leis na Gàidheil. Is iad: Alba, Éirinn (an dà thaobh) agus Eilean Mhanainn. Tha Alba is Èirinn a Tuath (6/32 siorrachdan Éireannach) fo'n Rìoghachd Aonaichte (le sgaoileadh-cumhachd, o chionn na 1990s); Eilean Mhanainn fo smachd Bhreatainn (ach le pàrlamaid aca fhèin, agus air taobh a muigh an Rìoghachd Aonaichte), agus Poblachd na h-Éireann (26/32 siorrachdan Éireannach) na stàit neo-eisimeileach.
Ged nach eil mòran sam bith a' bruidhinn na Gàidhlig tuilleadh ann an gin de na dùthchannan a tha air an ainmeachadh gu h-àrd, b' àbhaist gur i am prìomh chànan aig a' mhòr-shluagh agus aig na rìghrean còmhla ri na h-uaislean eile.
Eachdraidh nan Gàidheal
Is ann fo Ghàidheil a bha Alba stèidhichte nuair a ghabh Coinneach mac Ailpin, Rìgh Dail Riata - an t-seann rìoghachd a bh' aig a' chiad Ghàidheil ann an Alba, grèim air slat rìoghail nan Cruithnich agus mar seo bha aonachadh eadar an dà dhùthaich. 'S ann tro a mhàthair, ban-phrionnsa Cruithneach, a bha cothrom aig Coinneach a shuidhe air an Cathair-rìoghail aig Pictavia agus bha gu leòr pòsadh agus càirdeas eadar na Gàidheil agus na Cruithnich. Mar seo an dèidh do Ghàidheil cumhachd fhaighinn, thoisich a' Ghàidhlig buaidh a dhèanamh air cànan nan Cruithneach, agus ged nach robh uibhir a Ghàidheil ann an Alba ri Cruithneach (tha dùil gun robh corr is naoi Cruithneach airson a h-uile Gàidheal) am broinn corr is ceud/dà cheud bliadhna, cha robh càil ach cuimhne de chànain nan Cruithneach air fhàgail. 'Se Gàidhlig am prìomh cànan ann am Breatainn a tuath a' nis.
Tighean na Lochlannaich
Is ann à Èirinn a' dh'imrich na Gàidheil a' dh'Alba agus 's e Gàidhlig an cànan a bh' air a bhruidhinn air feadh an t-eilean ud. Dh'atharraich seo an dèidh an naoidheamh linn nuair a thoisich sgrios nan Lochlannach agus le ionnsaigh fhiadhaich ghabh iad cumhachd tarsainn air pàirtean mòra den eilean - mar eisimpleir, an "Dubh Linn" air a neo 'san latha an diugh 'Dublin' sa Bheurla (is "Divlyn" sa Ghàidhlig Mhanainn) agus Baile Átha Cliath 'sa Ghàidhlig na h-Èireann no na h-Alba.
Chan ann a-mhàin an Èirinn a lorgadh tu Gall bhon Lochlainn a' dèanamh creach agus sgrios ach cuideachd an Alba, Mhanainn (far an do ghabh iad grèim air an cathair-rìoghail) agus gu mòr ann an Sasainn far an do dh'ionnsaigh iad bho rìgh Cnut air a no Canute 'san aona linn deug agus cheannsaich iad an dùthaich. Ann an Alba chaidh na h-Eileanan Siar agus a' mhòrchuid den taobh Iar den dùthaich a ghlèidheadh fo cumhachd nan Lochlannaich - 'sann mar seo a' tha an t-ainm 'Innse Gall againn air na h-eilean 'san latha an diugh ged is e 'Innse Gàidheal' a bhiodh nas fìrinneach.
Chan ann gu tighean Somhairle, an gaisgeach ainmeil ud a thoisich Rìoghachd nan Eilean agus a dh'fhàg iomadach teaghlach cumhachdach mar Clann MhicDhòmhnaill mar a' Shìol a fhuair na Gàidheil buaidh agus cumhachd air na Gall anns na meadhan aoisean.
Crìonadh na Gàidhlig ann an Alba
Mun àm seo thoisich Gàidhlig a call talamh ann an taobh a deas agus oirthir Alba. Chan eil cinnt ann carson a thoisich seo ach tha e coltach gun robh barrachd air aon adhbhair ann - nam measg am bàs mòr a bh' anns an taobh a' deas de dh'Alba tro na cogaidhean a sheas iomadach bliadhna an aghaidh Sasainn agus an t-imreachadh a' rinn gall - Sasannaich mar is tric - tuath a dh'Alba. Ghluais uaislean Normannach bhon Fhraing a-steach cuideachd agus còmhla riutha thàinig saighdear agus luchd-leanmhainn eile a dùthchannan mar an Òlaind agus a' Ghearmailt.
Mu dheireadh dh'fhàs taobh a deas Alba a bharrachd air an iar-dheas - Gall-Gàidhealabh, cho làn Goill is gur e an Galldachd an t-ainm a bh' air agus a' Ghàidhealtachd a bh' air taobh tuath, iar-thuath agus na h-eileanan siar.
Mun t-àm an t-Ath-Leasachadh anns an siathamh linn deug, cha robh ach còir air leth de sluagh Alba aig an robh a' Ghàidhlig agus bha Albannaich Gall gu mòr a tionndadh an aghaidh na Gàidheil. 'S ann aig an àm seo a rinn iad oidhirp atharrachadh an t-ainm aig a' Ghàidhlig bho 'Scottis', no 'Scottish' gu 'Irish' no 'Erse' agus an cànan aca fhèin, a' Bheurla Ghallda, gu 'Scots'.
Deireadh an Tighearnas agus toiseach a' Chreach
Anns a' bhliadhna 1493 chrìochnaich Tighearnas nan Eilean agus, seach nach robh cumhachd no riaghaltas Gàidhealach ri lorg, thoisich àm 'nuair a' bha sabaid is goid cumanta 'sa Ghàidhealtachd. Chanar 'Linn nan Creach' ris an t-àm seo agus tha a' mhòrchuid de sheann bhàrdachd Gàidhlig o' na bliadhnaichean seo.
Le na linntean a leanas tha nas lugha agus nas lugha Albannaich a' bruidhinn a' Ghàidhlig agus tha a Ghàidhealtachd a fàs nas lugha cuideachd. Aig an aon àm tha Beurla a dèanamh ionnsaigh mòr an aghaidh a' Ghàidhlig ann an Èirinn an deidh do na h-uaislean imrich gu tìr mòr an Roinn-Eòrpa le feagal bho na Sasannaich (Chanair 'Flight of the Earls' ris an seo anns a' Bheurla) .
Thug seo cothrom do Shasainn, a' bha air cumhachd fhaighinn an Èirinn o' chionn linntean, sluagh mhòr de Ghoille a' ghluasad - mar is àbhaist bhon Galldachd gu Èirinn agus Uladh gu h-àraid. Bhris seo an Gàidhealtachd Mòr a bh' ann fo taobh an iar-dheas de Èirinn gu ear-thuath de dh'Alba agus bhon àm is tha barrachd agus barrachd atharraichean a' nochdadh ann an Gàidhlig an dà dùthaich gu, mu dheireadh, bha dà (trì le Mhanann) chànain atharraichte ann.
An deidh call Blàr Chuil Lodair chaidh sgrios agus muirt mùr a' dhèanamh tron Gàidhealtachd fo Duke a' Chumberland. Stèidhich an riaghaltas laghan an aghaidh aodach, ceòl agus dualchas eile nan Gàidheal. Bha feum aig clann na h-uaislean a' dhol gu sgoiltean Beurla 'sa Ghalldachd an dèidh achd foghlam agus le achd foghlam nàiseanta chaidh cuir às do sgoiltean Gàidhlig agus dh'fheumadh a h-uile leanabh dhol gu sgoil a bha cleachdadh a' Bheurla.
An latha an Diugh
'San ficheadamh linn tha a' Ghàidheal agus a' Ghàidhealtachd air fàs nas gann agus nas lugha nas luath na aig àm sam bith an eachdraidh. Bha mu 280,000 Gàidheal an Alba aig toiseach an linn agus a-nis tha fo 60,000. Ged a' tha an cànan air tòiseachadh taic fhaighinn fo pàrlamaid Bhreatainn agus Alba le sgoiltean a teagaisg 'sa chànan chan eil fios an dèid a sàbhaladh.
Ann an Èirinn chaidh taic làidir a thoirt dhan chànan fon Poblachd agus is e am prìomh cànan aig an riaghaltas is tha mòran foghlam air a' thoirt seachad sa chànan ach tha e fhathast a crìonadh le mu 70,000 neach a' bhios ga chleachdadh mar prìomh cànan (ged a chanas mu 1.5 millean gu bheil iad fileanta gu ìre mhath no uabhasach math.)
Ann am Manainn bhàsaich a' Ghàidhlig thùsach le Ned Maddrell ann an 1974 ach tha feadhainn a' tha air ionnsachadh agus a' bhios ga bruidhinn rin clann.
Ann an Aimearaga a Tuath, chan eil ach mu 1,000 Gàidheil air fhàgail den sluagh a dh'imrich - uile ann an Ceap Breatainn an Alba Nuadh. Tha a' mhòrchuid den luchd seo gu math aosd ach tha ruid beag foghlam tro mheadhan a' Ghàidhlig ann le colaistean Gàidhlig agus sgoiltean samhraidh.