Clàrsach
Tha clàrsach na inneal-ciùil nan teud. Cleachdar "taigh nan teud" mar far-ainm.
'S e cruit an t-ainm a tha air clàrsach beag.
'S e orghan-ciùil teudach trì-cheàrnach a th' anns a' chlàrsaich neo a' chruit.
Clàrsaich bho dùthchannan eile
Gheibhear caochladh sheòrsachan de chlàrsaichean air feadh Afraga, an Roinn Eòrpa, Aimearaga agus roinnean de dh'Àisia. B' àbhaist seasamh àrd a bhith aig a' chlàrsaich agus an liora am measg a' chuid a bu mhotha de chinnidhean an t-saoghail. Anns an Roinn Eòrpa, chaill a' chlàrsaich a seasamh tràth anns an 19mh linn oir shaoil sgrìobhadairean ciùil gur e ionnsramaid do bhoireannaich a bh' innte bhon a lean móran bhoireannach cleas Marie Antoinette ann a bhith a' gabhail ùidh innte.
A thaobh Aeolian harp (clàrsach gaoithe), autoharp neo cumadh sam bith den liora neo ciothara, chan e clàrsaichean a th' annta seo air sgàth s nach bi na teudan aca ag éirigh gu dìreach a cuim na clàrsaich. Bidh na teudan aca seo a' dol tarsainn na cuime agus mar sin buinidh na h-ionnsramaidean seo dhan ghné-orghain zither, mar a bhuineas agus pianoforte is harpsichord.
Ainm
Thathar a' cur an ceann gun d'thàinig an t-ainm clàrsach bho na faclan clàr seileach ach chan eil anns an seo ach beachd. Gur math a dh'fhaodte gu bheil am facal togte as an fhacal clàr agus an leasachan -seach a tha a' dèanamh an fhacail clàr boireanta. Leanadh seo seann chleachdadh a chìthear ann an ainmean mar Ròinseach (Rònan ach do bhoireannach) neo Finnseach (Fionn ach do bhoireannach).
Eachdraidh-shòisealta na Chlàrsach
Thathar a smaoineachadh gu bheil a’ Chlàrsach ’na h-ionnstramaid ciùil a chaidh a cruthachadh ann an Alba fhèin às dèidh dhan ‘Lyre’ Èirinneach a’ tighinn a-nall thairis anns an ochdamh no naoidheamh linn. Tha sinn a’ faighinn am fiosrachadh seo bho na clachan Cruithneach gu math aosta ann an Alba le dealbhan den Chlàrsach orra. Bha a’ Clarsach cuideachd air a cluich anns na h-eaglaisean còmhla ri duine a seinn le guthan agus Pìoban Tri Fillte. Stad seo nuair a thòisich an Musick Fyne. Rinn an eaglais seo airson na daoine a bhrosnachadh a bha a’ tighinn dhan eaglais. B’e droch rud airson na Clàrsaich a bha seo, oir mòran de na leabhraichean far an robh an ceòl air a sgrìobhadh sìos, chaidh iad an cur dhan teine.
An t-àm a b’ fheàrr aig a’ Chlàrsach b’ e àm Tighearnas nan Eilean eadar an ochdamh linn agus an còigeamh linn deug. Bha Clàrsair aig a h-uile Ceann-chinnidh aig an àm agus bha iad ann còmhla ri na bard a’ dèanamh òrain agus puirt airson a’ Cheann-chinnidh agus a’ theaghlach. Cha deach mòran de phuirt na clàrsaich a sgrìobhadh sìos aig an àm seo agus tha smaoin ann gun robh mòran de na Clàrsadairean dall. Bha iad ag ionnsachadh ceòl bhon cluasan an àite bhon phàipear aig an àm agus cò na b’ fheàrr aige seo na duine dall. Bhiodh an teòirig seo a mìnicheadh carson nach eile mòran againn sgriobhte ann an latha an-diugh. Nuair a bhris Tighearnas nan Eilean sìos chaidh a’ Chlàrsach fhathast a cumail beò gu meadhan na seachdamh linn deug ach chan eil sin a’ ciallachadh gu robh a h-uile rud ceart gu leòr. Thòisich na teaghlaichean Clàrsair a gluasad a-steach gu obraichean eile oir cha robh obair gu leòr ann a-nis.
B’ e Ruaidhri Dall MacMhuirich aon de na ceann-chinnidh tradaiseanta mu dheireadh: Iain Breac. Bha Aramach nan Seumasaich agus ‘Anglicization’ a cur crìoch air an seann dòigh bheatha a bha aig na ceann-chinnidh is na daoine aca. Bha seo a dèanamh buaidh mòr air na Clàrsairean oir cha robh airgead gu leòr aig na cinn-chinnidh a-nis airson Clàrsairean a phàigheadh. Bha Ruaidhri Dall a chur mòran fhaclan ùra gu na h-òrain aosta ach, thathar a’ smaointinn gu e ceòl aosta a-mhàin a bha e a’ cluich air a’ Chlàrsach. Chaidh cuid de na h-òrain aige a toirt thairis dhan bheul-aithris. Tha fhios again nach eil iad an aon rud ’s a bha aig an àm oir tha tri ceud bliadhna air a dhol seachad, ach tha iad fhathast a’ toirt sealladh a-steach cò-ris ’s a bha puirt na Clàrsaich coltach. Chuir an aramach ann an 1745 a h-uile nach-ciùil ann an àite corrach agus às dèidh sin bha daoine dìreach ga cluich ann an còmhlan agus bha ceòl na Clàrsaich a’ dol air chall. Bha an dà rud seo a’ toirt a’ mhòrchuid den choire airson crìonadh na Clàrsaich ach cuideachd bha ionnstramaidean ciùil na b’ fheàrr ann airson na aighear nan daoine a togail suas ann am blàr agus cha robh a’ Chlàrsach làidir agus fuaimneachd gu leòr airson a dhol ann an co-fharpais ris a’ Phìob. Cuideachd bha an Fhidheal a’ dol suas ann am meas nan daoine oir bha i air a cluich airson dannsaichean agus cha robh e fada gus an robh i na bu fèillear na a’ Chlàrsach.
Atharrachadh na Clàrsaich thairis air na bliadhnaichean
Mar as trice, bidh teudan na clàrsaich ag éirigh gu dìreach a cuim na clàrsaich. Bidh teudan, com agus corr air a h-uile clàrsaich ach cha bhith làmh-chrann oirre daonnan. Canar clàrsach thrì-ballach ri clàrsaich aig a bheil làmh-chrann agus clàrsach dhà-bhallach ri té aig nach eil làmh-chrann. Bidh cuid de chlàrsaichean gan seasamh air an ùrlar agus cuid eile gan cuir ann an uchd a' chlàrsair, a-réir a' mheud. Faodaidh teudan clàrsaich a bhith de dh'umha, de chopair, de dh'fheòil caolain, de chalg, de shìoda neo de naidhlean, am measg rudan eile. Canar clàrsair/bana-chlàrsair ri neach a sheinneas a' chlàrsaich.
Bha nòs a’ Chlàrsach anns na làithean sin gu math cudromach airson an ionnstramaid ciùil a tha sinn a’ faicinn anns an latha an-diugh. Fhuir a’ Chlàrsach a frèam trìantan oir bha seo a’ toirt neart dhan Chlàrsaich agus air sgath seo ghabhadh barrachd teudan a chur oirre agus tha seo a’ ciallachadh gu bheil farsaingeach ciùil nas motha aice. Cuideachd bha an trìantan seo a’ ciallachadh gum b’ urrainn do na teudan a bhith nas teinne agus bha seo a’ dèanamh fuaim nas soilleir agus nas domhain is iomlan nuair a bhite a’ spìonadh na Clàrsaich.
Tha am bogsa-fuaime a’ cuideachadh le bhith a’ toirt fuaim a tha domhain is iomlan cuideachd. Tha smaoin ann gun robh am bogsa-fuaime aig na ciad Clàrsaich air a’ dhèanamh a-mach à aon phìos feadha mar feadh-seileich no feadh-darach. Bha na teudan air an dèanamh à mòran diofair rudan. Mar eisimpleir rudan nàdarra mar ròineach is caolain agus rudan meatailt mar òr, airgead, umha agus iarann. Bha na Clàrsaichean anns na làithean sin cuideachd a’ faighinn spangan, oir bha lagh ann nach b’ urrainn da dhuine sam bith a’ Chlàrsach a toirt air falamh bhon Clàrsair oir b’ e sin an dòigh a fhuair an Clàrsair a bheòshlaint. Bha na spangan a’ tighinn ann am mòran diofair dòighean bho ealain anns an fheadh gu clachan-lèig.
Mu dheireadh bha na daoine sna làithean sin a’ cluich na Clàrsaich leis na h-ìnean aca airson a spìonadh nan teudan. Anns an latha an-diugh tha Clàrsairean a’ cleachdadh na padaichean-corraig airson na teudan a spìonadh. Tha rudan eile anns a’ Chlàrsaich fhèin a tha diofraichte a-nis. Mar eisimpleir tha am bogsa-fuaime a-nis air a dhèanamh a-mach à leathar an àite feadh. Tha na teudan beagan nas duilidhe bha iad gan atharrachadh gu teudan crisle is uèir ach an latha an-diugh tha seo air atharrachadh oir tha daoine ag iarraidh am fuaim as fheàrr fhaighinn a-mach as an ionnstramaid ciùil aca. Mar eisimpleir thòisich Ann Heymann ag atharrachadh nan teudan aice a rèir na lorg i a-mach mu na dòighean aosta. Chuir i òr air na teudan na b’ ìsle airson nas motha soilleireachd a thoirt dhaibh. Cuideachd chuir i airgead air na teudan anns a mheadhain agus mu dheireadh chuir i pràis air na teudan na b’ airde.
Ùr-bheòthachadh na Clàrsaich
Gheibhar leabhraichean-ciùil leis an t-ainm Ap Huw agus leabhair Edward Bunting ‘Ancient Music of Ireland’ (1840) a tha a’ sealltainn an follamhan a bha aig a’ Chlàrsach anns na lathaichean a chaidh seachad. Thàinig na leabhraichean seo dìreach aig an am ceart airson a’ Chlàrsach oir bha seo dìreach mus do bhris tradaisean ceòl na Clàrsaich agus tha seo a’ ciallachadh gu bheil clàr again a’ sealtainn mar a bha an ceòl anns na làithean sin. Mar eisimpleir, tha iad a’ sealltainn nach robh an bun-loidhne dìreach airson chòrdan ach airson ruithean is trìaran agus bha na chòrdan a tha sinn a’ cleachdadh san latha an-diugh gu math ainneamh aig an àm. Gu fortanach airson na Clàrsaich tha ceangal làidir ann eadar ceòl aosta a’ Chlàrsach agus ceòl na Phìob agus tro seo tha cuid den ceòl na Clàrsaich beò fhathast. Tha ceòl na Fìdhle agus an Lute a ruith gu nàdarra air na Clàrsaichean aosta agus a’ lìonadh beàrn cudromach ann an eachdraidh ceòl na h-Alba. Rinn Alison Kinnard agus Keith Sanger tòrr rannsachaidh air eachdraidh na Clàrsaich agus lorg iad ceòl, fianais agus làmh-sgrìobhaidhean a bha a’ sealltainn a’ ceangail seo.
Bha cuideachadh a’ tighinn airson a’ Chlàrsach bho àite neònach. Bha co-fharpais ann an Lunnainn ann an 1832 airson nam Pìobairean agus nuair a thòisich iad co-fharpais airson na Fhìdhle cuideachd thuirt Captain Mackenzie gum biodh e math nam biodh iad a’ toirt misneach dhan Chlàrsaich cuideachd. Gu mì-fhortanach cha do thòisich iad an co-fharpais airson na Clàrsaich ach b’ e ceum anns an àite ceart a bh’ ann. Às dèidh seo thòisich a’ chiad ‘Irish Harp Society’ ann an Èirinn agus bho seo thòisich sgoilearan a thighinn airson a’ Chlàrsach a ionnsachadh. Ann an 1892 thòisich na co-fharpaisean aig a’ Mhòd Nàiseanta Rìoghail agus bha an Lord Archibald an ceann-suidhe ag iarraidh a’ dèanamh ath-bheòthaich airson na Clàrsaich. Bha a’ chiad co-fharpais airson an òrain a b’ fheàrr le taic fhèin air a’ Chlàrsach. Bha dìreach dà fharpaiseach air a’ bhliadhna sin ach bho seo thòisich e a’ fàs. San latha an-diugh tha latha sònraichte aig a’ Chlàrsaich anns a Mhòd.
Clàrsairean ainmeil
Faic cuideachd
- Clàrsach Gàidhealach agus cruit.