Quechua
| Quechua | ||
|---|---|---|
| Far a bheil i 'ga bruidhinn | ||
| Luchd-labhairt iomlan |
8m – 10m | |
| Teaghlach-chànan | ||
| Siostam-litreachaidh | Aibidil Laideann | |
| Inbhe Oifigeil | ||
| Far a bheil i 'na chànan oifigeil | Pearù, Boilibhia | |
| 'Ga riaghladh le | Gun riaghladh | |
| Còdan Cànan | ||
| ISO 639-1 | qu | |
| ISO 639-2 | que | |
| ISO 639-3 | que | |
 | ||
'S i Quechua no Quichua (Runasimi) an cànan, no teaghlach chànan, a tha air bruidhinn leis an t-sluagh Quechua. Tha i ga bruidhinn ann am Pearù, Boilibhia, Eacuador, An Argantain, An t-Sile agus Coloimbia, gu h-àraidh anns na h-Andes.
Eachdraidh[deasaich | deasaich an tùs]
Anns an dàrna linn deug, chaidh stàit a stèidheachadh, Qusqu, le daoine a' bruidhinn Quechua mar chànan màthaireil. Trì linntean às dèidh sin, chaidh ìmpireachd a stèidheachadh leis an ainm Tawantinsuyu le sluagh ris an canar Inca, ainm tighearnan na h-ìmpireachd, le prìomh-bhaile ann an Cusco. Aig bàrr cumhachd na h-ìmpireachd, bha Quechua ga cleachdadh mar chànan oifigeil eadar Coloimbia mu dheas agus ceann a tuath na Sile.
Thàinig a' mhòr-chuid den ìmpireachd fo smachd nan Spàinnteach ann am 1533, ach mhair stàit neo-eisimeileach mun cuairt air Willkapampa gu ruige 1572. Bha Quechua fhathast air a cleachdadh gu cumanta anns an dùthaich, le fiù 's cuid de na Spàinntich ga h-ionnsachadh, gu sònraichte miseanaraidh do am b' ainm Domingo de Santo Tomás, leis an deach a' chiad leabhar fhoillseachadh ann an Quechua ann an 1560.[1]
Tha an cànan fhathast ga bruidhinn le milleanan de dhaoine ann an grunn dhùthchannan, ach a-nis ann an iomadh dualchainnt agus iomadh sluagh air an sgaradh bhuapa chèile, agus ann an suidheachadh far a bheil Spàinntis air a bhith na prìomh chànan fad linntean.
Litreachadh agus fuaimneachadh[deasaich | deasaich an tùs]
- A: /æ/
- Ch: /tʃ/
- E, I: chan eil diofar soilleir eatarra. Air an ràdh mar /ɪ/, ach mar /ɛ/ ri taobh nan connragan /q/, /qʼ/, agus /qʰ/.
- H: ann am meadhan facail, mar /ʔ/, am fuaim a nithear le muinntir Glaschu anns an fhacal butter.
- J: cha tèid a lorg aig toiseach facail, agus cha tèid a cleachdadh ach ann an Eacuador agus Boilibhia. Ann an meadhan no deireadh facail, mar /h/
- K: /k/
- K': /kʼ/
- L: /l/
- Ll: /ʎ/, mar ll caol anns a' Ghàidhlig
- M: /m/
- N: /n/
- Ñ: /ɲ/, mar nn caol anns a' Ghàidhlig
- O, U: mar an ceudna ri E, I, chan eil diofar soilleir eatarra. Air an ràdh mar /ʊ/, ach mar /ɔ/ ri taobh nan connragan /q/, /qʼ/, agus /qʰ/.
- P: /p/
- Q: /q/, fuaim bhon t-slugan nach tèid a lorg anns a' Ghàidhlig.
- S: /s/, coltach ri s leathann anns a' Ghàidhlig
- Sh: /ʃ/, mar s caol anns a' Ghàidhlig
- T: /t/
- W: /w/
- Y: /j/
Tha beum an fhacail daonnan a' tuiteam air an dàrna lide bhon deireadh. Tha corra facal ann le beum air lide mu dheireadh, mar munaspá, ach ann an cùisean mar sin tha am facal air a giorrachadh.
Gràmar[deasaich | deasaich an tùs]
Is e cànan cnuasadach a tha ann an Quechua, agus mar sin, is urrainnear faclan a chur ri chèile, fiù 's abairtean slàn, ann an aon fhacal, eu-coltach ri Gàidhlig far am feumar faclan a bhith fa leth.
Alt[deasaich | deasaich an tùs]
Chan eil alt sam bith, mar an no na, ann an Quechua.
Ainmearan[deasaich | deasaich an tùs]
Tha an t-iolra air a chruthachadh leis an t-earball -kuna. Mar eisimpleir, sipas (caileag), sipaskuna (caileagan).
Riochdairean pearsanta[deasaich | deasaich an tùs]
- nok'a – mi
- k'am – thu
- pay – e no i
- nok'aychis – sinn (mise/sinne agus tusa/sibhse)
- nok'ayku – sinn (sinne às d' aonais no às ur n-aonais)
- k'amkuna – sibh (a bharrachd air aon neach)
- paykuna – iad
Riochdairean comharraidh[deasaich | deasaich an tùs]
- kay – seo
- chay – sin
- chak'ay – siud
Gnìomhairean[deasaich | deasaich an tùs]
Tha pearsachan a' ghnìomhair air an aontachadh leis na riochdairean pearsanta ann am foirmean giorraichte mar earball air a' ghnìomhair, coltach ri Gàidhlig na h-Èireann agus na cànanan Romansach.
Mar eisimpleir, leis a' ghnìomhair muna (gràdhaich)
- munani – tha gràdh agam
- nok'a munani – tha mi a' gràdhachadh
- k'am munanqi – tha thu a' gràdhachadh
- nok'anchis munanchis – tha sinn (còmhla) a' gràdhachadh
- nok'ayku munayku – tha sinn (às d' aonais/às ur n-aonais) a' gràdhachadh
- k'amkuna munanqichis – tha sibh a' gràdhachadh
- paykuna munanku – tha iad a' gràdhachadh
Tha a h-uile gnìomhair ann an Quechua riaghailteach, ach anns a' mhodh neo-chrìochnach.
Iomraidhean[deasaich | deasaich an tùs]
Cànan nan Incas le Garbhan MacAoidh, Gairm 88 td. 362-7, 1974.