Kölsch

Kölsch
Fuaimneachadh	/kœlʃ/
Far a bheil i 'ga bruidhinn	Köln anns a' Ghearmailt
Luchd-labhairt iomlan	250,000
Teaghlach-chànan	Innd-Eòrpach Gearmailtis Gearmailtis Siarach Àrd Gearmailtis Gearmailtis Mheadhanach Gearmailtis Mheadhanach an Iar Ripuarian Franconian Ripuarian Meadhanach Kölsch
Siostam-litreachaidh	Aibidil Laideannach
Còdan Cànan
ISO 639-1	chan eil
ISO 639-2	gem
ISO 639-3	ksh

'S e buidheann de dhual-chainntean a tha ann an Kölsch (Beurla: Colognian) a tha gu math dlùth-chàirdeach do chèile. Tha iad gan bruidhinn gu h-àraidh ann an Köln (Cologne) agus timcheall air Köln ann an ceann an ear-thuath na Gearmailt. Cluinnear iad eadar Düsseldorf sa tuath is Bonn san àird a deas agus eadar Düren san iar is Olpe san ear cuideachd.

Teaghlach cànain

Buinidh an Kölsch do mheur nan cànanan Gearmailteach Siarach de theaghlach nan cànanan Innd-Eòrpach. Tha an cànan fhèin air aon de na dual-chainntean den bhuidheann Ripuarian ris an canar Rhinelandic dialects sa Bheurla. Gu ìre mhòr tuigidh luchd nan diofar dhual-chainntean a chèile gun cus strì.

Tha a' bhuidheann nas àirde, Ripuarian Franconian, a' sealltainn gu bheil Kölsch a' gabhail a-steach cuid fhacail a tha ceangailte le Frangais. 'S e as adhbhar gun robh Köln fo smachd Napoleon Bonaparte eadar 1794-1815. Chithear eisimpleirean ann an: malad, Fraingis: malade (a bhith tinn), Panz no Pänz, Fraingis: panse (clann bheag) agus Parraplü, Fraingis: parapluie (sgàilean uisge).

Cleachdadh a' chànain

Tha Kölsch ga bruidhinn le timcheall air 250,000 neach-labhairt, 's e sin gu bhith ¼ de mhuinntir Köln, ach tha iad uile dà-chànanach, tha Gearmailtis oifigeil aca cuideachd. Canar gu bheil a' chuid as motha de mhuinntir nan sgìrean timcheall air Köln, far a bheil mu 10 millean duine a’ fuireach, a' tuigsinn Kölsch.

Cha tèid Kölsch a theagaisg anns na sgoiltean, ach gu math tric tha clasaichean saor-thoileach ann. Tha an cànan gu math làidir a-measg nan seann daoine, chan eil ach beagan aig na daoine òga. Ged nach eil an cànan aig a h-uile duine, tha e gu math fasanta, Kölsch a chleachdadh ann an sanasan reic, ann an irisean agus aig àiteachan poblach.

Tha faclair is leabhar gràmair ann agus thèid leabhraichean fhoillseachadh ann an Kölsch.

Cultar

Sanas aig an àrd-eaglais Köln. Tha an teacsa ag ràdh: Modail dhen Kreuzblume air tùr na h-eaglaise a tha cho mòr ris an fheadhainn air an tùr, 9,50m a dh'àird, 4,60 a leud, mar sanas gun robh an eaglais deiseil ann an 1880

Tha ceangal làidir eadar cànan agus cultar. Tha taighean-cluiche ann far nach eil ach Kölsch air bruidhinn air an àrd-ùrlar. M.e.: An Volkstheater Millowitsch, taigh-cluich ainmichte a-rèir Willy Millowitsch (1909-1999) no an Hänneschentheater a chaidh a chur air bhonn ann an 1802. Tha bhuidhnean ciùil le Kölsch gu math fasanta, an dà chuid le ceòl tradaiseanta is ceòl ròc. Tha BAP aon de na bhuidhnean ròc as aimeile is soirbheachaile anns a' Ghearmailt. Tha iad a' cluich ann an stoidhle ris an canar Kölsch rock.

'S e cànan mòr-thaitneach a th' ann an Kölsch, gu h-àraidh aig àm càrnabhail. Aig an àm seo thèid a chleachdadh anns na h-òrain is anns na h-òraidean agus cluinnear e anns na sràidean agus air na fèisean.

Rannsachadh

Chaidh rannsachaidhean gu math mionaideach air a dhèanamh mu Kölsch, gu h-àraidh leis an ollamh Adam Wrede (12 an Giblean 1875 ann Düsseldorf gu 21 an Dùbhlachd 1960 ann an Köln). Dh’fhoillsich e trì faclairean nach eil a' gabhail a-steach nam facal a-mhàin ach briathrachas is abairtean cuideachd. Rannsaich e eachdraidh nam facal agus ciamar a bha iad ag atharrachadh tro na linntean. An uair sin bha e gan ceangal le ainm-eòlas is eachdraidh baile Köln.

Tha buidheann ann leis an t-ainm Akademie för uns Kölsche Sproch (acadamaidh don chànan Kölsch againn). Chaidh a stèidheachadh ann an 1983 leis an Stadtsparkasse Köln (Cologne Savings and Loan Association) mar fonndas cultarach a' bhanca. Tha an acadamaidh a' dèanamh cùrsaichean mu litreachas is cuspairean cànanach agus cuiridh iad fèisean air bhonn. Tha iad a' cruinneachadh is ag rannsachadh a' chànain agus gam foillseachadh. Tha leabharlann aca, tha mu 15.000 leabhar ann a tha ceangailte leis a' chànan. Tha cruinneachadh de mheadhanan eile, bhideo, clàran is dealbhan aca cuideachd.

Eisimpleir

Seo eisimpleir le Kölsch, Àrd-Ghearmailtis oifigeil agus Gàidhlig:

Kölsch Ard-Ghearmailtis oifigeil	Gàidhlig
Joden Dach! Guten Tag!	Latha math
Wie isset? Wie geht es dir?	Ciamar a tha thu?
Joot! Un selvs? Sehr gut! Und wie geht es dir?	Glè mhath. Agus ciamar a tha thu fhèin?
Et jeit esu. Isch han de Pips. Es geht so. Ich habe mich erkältet.	Chan eil dona. Tha an cnatan orm.
He is jet loss Hier ist ja sehr viel los.	Tha mòran a’ dol an-seo.
Drink doch eine met! Wollen wir zusammen einen trinken?	An gabh sinn deoch?
Joot, maache mer! Ja, das machen wir!	Thèid, nì sinn sin.

Leabhraichean

• Neuer kölnischer Sprachschatz, Wrede, Adam. - Köln : Greven-Verl., 2010
• Das kölsche Wörterbuch, Bhatt, Christa. - Köln : Bachem, 2009
• Mer liere Kölsch - ävver höösch, Köln : Bachem, 2009
• Kölsches Schimpfwörterbuch, Hürth : Malzkorn - Layout, Dr., Papier, 2008

Ceanglaichean a-mach

• Akademie för uns Kölsche Sproch, làrach-lìn oifigeil (Gearmailtis)