Seall an tùs aig Gàidhlig

{{Cànan
 | Ainm = Gàidhlig 
 | familycolor=Indo-European
 | Fuaimneachadh =[kaːlɪkʲ]
 | Ainmean na h-àitichean = [[Alba]]
 | Àitichean eile = [[Canada]], [[na Stàitean Aonaichte]], [[Astràilia]], [[Sealainn Nuadh]]
 | Àireamh cànan màthaireil =69,701 ann an Alba  <ref>[https://www.scotlandscensus.gov.uk/2022-results/scotland-s-census-2022-ethnic-group-national-identity-language-and-religion/]</ref><br />2,000 ann an [[Alba Nuadh]] <ref>[http://www.gov.ns.ca/oga/aboutgaelic.asp?lang=en "Oifis Iomairtean na Gàidhlig]</ref><br />1,610 anns na Stàitean Aonaichte <ref name="mla">[http://www.mla.org/map_data_states&mode=lang_tops&lang_id=636 "Language by State - Scottish Gaelic"] aig làrach-lìn ''Modern Language Association'', a' tarraing air 27 an Dùbhlachd 2007</ref><br /> 822 ann an Astràilia <ref>[http://web.archive.org/web/20070621144459/http://www.omi.wa.gov.au/WAPeople%5CSect1%5CTable%201p04%20Aust.pdf "Languages Spoken At Home"] bho làrach-lìn Riaghaltas Astràilia: ''Office of Multicultural Interests'', a' tarraing air 27 an Dùbhlachd 2007</ref><br />  669 ann an Sealainn Nuadh <ref>[http://web.archive.org/web/20070927232047/http://www.stats.govt.nz/NR/rdonlyres/1C81F07B-28C6-4DDD-8EBA-80C592E8022A/0/20languagespokentotalresponse.xls Languages Spoken:Total Responses] làrach-lìn staitistearachd Seallainn Nuaidh, a' tarraing air 5 an Lùnasdal 2008</ref>
 | Àireamh ciad chainnt =
 | Reangach =
 | Teaghlach 1 = [[Cànanan Ind-Eòrpach|Ind-Eòrpach]]
 | Teaghlach 2 = [[Cànanan Ceilteach|Ceilteach]]
 | Teaghlach 3 = Goidhealach
 | Teaghlach 4 =  '''Gàidhlig'''
 | Teaghlach 5 =
 | Teaghlach 6 =
 | Siostam-litreachaidh = [[Aibidil Ròmanach| Aibidil Laideannach]]
 | Dùthaich = Alba
 | Riaghladh = 
 | ISO 639-1 = gd
 | ISO 639-2 = gla
 | ISO 639-3 = gla
 | Image =
 | Image size =
 | Teacsa =
}}
'S i [[cànan]] dùthchasach na h-[[Alba]] a th' anns '''a' Ghàidhlig'''. 'S i ball den teaghlach de [[Cànanan Ceilteach|chànanan Ceilteach]] dhen mheur [[Goidhealach|Ghoidhealach]] a tha anns a' Ghàidhlig. Tha Goidhealach a' gabhail a-steach na cànanan Gàidhealach gu lèir; [[Gàidhlig na h-Èireann]], [[Gàidhlig Mhanainn]], agus Gàidhlig agus gu dearbh chan eil anns an fhacal "Goidhealach" ach seann fhacal a tha a' ciallachadh "Gàidhealach".

Tha mu 69,701 ga bruidhinn ann an Alba a rèir [[Cunntas na h-Alba 2022]].<ref name="bbc_cunntas_2022">{{iomradh naidheachd | url = https://www.bbc.co.uk/naidheachdan/sgeulachdan/c0kk8xrl8k2o | tiotal = Àrdachadh ann an luchd-labhairt na Gàidhlig | foillsichear = Naidheachdan a' BhBC | ceann-là = 2024-05-21 | ceann-là_inntrigidh = 2024-05-21 }}</ref>

== Teaghlach Cànain ==
Tha a h-uile cànan Gàidhealach air fàs bhon t-[[Seann-Ghàidhlig]] a bhathar a' bruidhinn o chionn còrr is mìle bliadhna – an cànan ris an canar "''Old Irish''" mar is trice anns [[a' Bheurla]] ged a bhiodh "''Old Gaelic''" nas cuimsich. Ann an Alba canar "''Scottish Gaelic''", "''Scots Gaelic''" no gu tric "''Gaelic''" a-mhàin ris a' chànan. Air taobh a-muigh na h-Alba bidh feadhainn ag ainmeachadh na Gàidhlig mar "Scottish" no "Scots" ach chan eil seo cumanta ann am [[Beurla na h-Alba]] oir tha ciall an dara fhacail seo air atharrachadh tarsainn air na linntean gu bhith a' ciallachadh na [[a' Bheurla Ghallda|Beurla Ghallda]] ris an canar "''Scots''", "''Lowland Scots''" no "''Lallans''", agus "''Doric''" anns a chainnt fhèin.

'S i a' Ghàidhlig an cànan dualchasach aig na [[Gàidheil]] agus tha ceangail daingeann aice ri [[Gàidhlig na h-Èireann]]. Ge-tà, tha àite fhathast aig a' Ghàidhlig ann an [[dualchas na h-Alba]] agus cha do chaill i a-riamh a h-inbhe gu lèir mar chànan nàiseanta na h-Alba agus 's iomadh Albannach a bhios ag aithneachadh an àite chudromaich aice anns an dùthaich agus ann an eachdraidh na dùthcha. Ach cuiridh feadhainn eile dì-meas oirre mar chànan roinneil gun àite no eachdraidh ach air [[a' Ghaidhealtachd]] agus ann an [[Innse Gall]].

== Eachdraidh ==
=== Tòiseachadh ===
[[Faidhle:BookDeerMattCh1vv18 21Fol05r.jpg|thumb|240px|left|Tha an duilleag 5r teacsa an t-Soisgeil a Rèir Mhata anns a’ Ghàidhlig.]]'S e cànan eachdraidheil do chuid mhòr de dh'[[Alba]] a th' anns a' Ghàidhlig agus is ann air na seann Ghàidheal, air an tug na Ròmanaich "[[Scotti]]" san [[Laideann]], a chaidh Alba ainmeachadh mar "[[Scotia]]" no "''Scotland''" anns a' chànan [[Gallda|Ghallta]]. Chan eilear cinnteach air dè cho fada 's a tha eachdraidh na Gàidhlig ann am [[Breatainn]] a tuath ach tha fianais ann bho ainmean-àite gun tàinig luchd-àiteachaidh Gàidhealach gu math tràth agus ann am mòr-àireamh do na Rannaibh ann an Gall-Ghàidhealaibh mus robh rìoghachd Dhál Riata air a stèidheachadh timcheall 500 AD.<ref>Iona, Anna Ritchie, Historic Scotland, 1997, ISBN 0-7134-7856-X; t-d: 29-30</ref> 

Tha a’ Ghàidhlig air a bhith ga bruidhinn ann an Alba fad còrr is 1500 bliadhna, bhon a thugar a-nall à Èirinn i le na fògarraich a thathaich ann an [[Dail Riata]], mòr-thir cuimseach far a bheil Earra-Ghàidheal an-diugh. Bhon toiseach seo, sgaoil a’ Ghàidhlig a-mach tron mhòr chuid dhen dùthaich agus gu Innse Gall, a gabhail àite nan Cruithneach agus nan treubhan Ceilteach eile a bha san tìr. ''Cha do dh’fhuirich taobh a-muigh "Alba Ghàidhealach" seo ach a-mhàin Gallaibh, fìor earra dheas na dùthcha, agus na h-eileanan aig tuath.'' Le sin, feumaidh gun deach a’ Ghàidhlig a bhruidhinn, sa mhòr-chuid na dùthcha agus tha i air dìleab fhàgail ann an ainmean-àite na dùthcha.

Le stèidheachadh Rìoghachd Dhál Riata mu àm na 4mh linne, agus e a' dèanamh ceangail eadar an seann roinn de dh'[[Ulaidh]] ann an taobh a tuath na h-Éireann agus taobh siar na h-Alba, dh' fhàs cumhachd agus sgaoil na Gàidhlig agus bha buaidh mhòr aig an [[Eaglais Gàidhealach|eaglais Ghàidhealaich]] air a' chànan, agus i a' sìneadh a-mach tarsainn air Breatainn a tuath. Tha dearbhadh ainmean-àite a' sealltainn gun robh a' Ghàidhlig ga bruidhinn anns na [[Gall-Ghàidhealaibh]] mun 5mh no 6mh linn. An dèidh greis ghabh a' Ghàidhlig àite cànan nan [[Cruithneach]] gu tuath an [[Linne Foirthe|Uisge For]] agus cho fadalach ris an 15mh linn, b' e ''Scottis'' an t-ainm a bha orra anns a' Bheurla. 

San naoidheamh linn às dèidh bhreith Chrìosda, bha ceannard nan Gàidheal, [[Coinneach I na h-Alba|Coinneach MacAilpein]] air na Cruithnich agus na Gàidheil a thoirt còmhla agus bha e mar a’ chiad riaghladair air Alba, mòr-raon a bha a’ gabhail a-steach a’ mhòr-chuid de dh’ Alba tuath air aibhnichean Fhoirthe agus [[Cluaidh|Chluaidh]]. Chun an latha an-diugh cleachdar an t-ainm ''Alba'' airson na dùthcha air fad.

=== Crìonadh na Gàidhlig ===
[[File:Bal element in Scottish placenames.png|thumb|upright=1.52|right|Ainmean-àite ann an Alba leis an ealamaid BAL- bho 'baile'. Tha na dàta seo a' toirt beachd dhuinn air dè cho farsaing 's a bha tuineachadh nan Gàidheal aig àrd an neart ann an Alba]]
Bha a’ Ghàidhlig aig a h-àrd ìre san 11mh linn. Ach nuair a phòs Máel Coluim III (Maol-Chaluim Ceann Mòr) Margaret ann an 1071, b’ i a’ Bheurla cànan a chùirt, agus thòisich crìonadh na Gàidhlig bhon sin. Bha cùisean air an dèanamh nas miosa leis a’ gheur-leanmhainn a rinneadh air a Ghàidhlig, le mì-leasan [[malairt]]each agus le daoine a’ tighinn a-staigh as ùr. Tha e coltach ge-tà gun robh an sluagh fhathast a' bruidhinn na Gàidhlig gu 1400.

Mun àm seo, thòisich an cànan a' fàs diofraichte bho [[Gàidhlig na h-Èireann|Ghàidhlig na h-Èireann]].

Thòisich a' Ghàidhlig a' crìonadh air tìr-mhór na h-Alba mu thoiseach na 13mh linn agus leis a-seo thòisich i a bhith a' call a h-inbhe mar chànan nàiseanta. Mu thoiseach na 15mh linn bha sgeul air tighinn [[Mì rùn mòr nan Gall]] agus cò-strì eadar na h-Albannaich Ghàidhealach agus na h-Albannaich Ghallda. Ged a bhàsaich a' Ghàidhlig anns a' chuid as motha den [[Galldachd|Ghalldachd]] bha i fhathast ga bruidhinn ann am pàirtean, [[Charraig]] agus na [[Gall-Ghàidhealaibh]] nam measg, cho fadalach ris an 18mh linn.

Ann am bliadhnaichean tràtha an 16mh linn, dh' atharraich na Goill ainm na Gàidhlig bho Scottis gu "Erse" (agus sin a' ciallachadh Èireannach). Chleachdadh "Scottis" bhon uair sin mar ainm airson buidhinn de [[dual-chainnt|dhual-chainntean]] a dh' fhàs bho Bheurla Meadhan Aoisean (''Middle English'') a bha ga bruidhinn am broinn [[Rìoghachd na h-Alba]]). Chruthaich sin sgaradh eadar na daoine ann an Alba aig an àm agus chunnacas na Gàidheil mar sluagh chèin. 

[[Faidhle:Sgurr alasdair.jpg|thumb|left|320px|Sgùrr Alasdair, a' bheinn as àirde san Eilean Sgitheanach. Tha iomadh beinn ann an Alba air a bheil ainm Gàidhlig.]]
Chrìon an cànan gu mòr le sgiùrsadh nan Gàidheal an dèidh [[Blàr Chuil Lodair]] an [[1746]]. Air sgàth 's gun do dh' fhàs na Cinn Cinnidh nan uachdarain às dèidh Blàir Chuil Lodair, dh' fhàs sgaradh eadar na daoine agus na h-uaislean. Bha na uaislean a' measgachadh le muinntir an Deas, a' bruidhinn Beurla agus ghabh iad thairis cleachdaidhean Gallda. Mar sin chaidh iad an ceangail ri muinntir na Gàidhealtachd a dh'fhàs bochd. Chuir an ''[[Scottish Society for the Propagation of Christian Knowledge]]'' (SSPCK) sgoiltean air a' Ghàidhealtachd gus cur às do cleachdaidhean Gàidhealach agus cànan nan Gàidheal. Bha iad den bheachd gun robh sin a' leasachadh muinntir na Gàidhealtachd. Bhon a sin bha droch inbhe aig a' Ghàidhlig, oir cha robh ach na daoine bochda ga bruidhinn, agus na daoine cumhachdail a' bruidhinn na Beurla. San 19mh linn bha àireamh nan daoine agus le sin an luchd-labhairt a' crìonadh gu luath air sgàth [[Fuadach nan Gàidheal|Fuadaichean na Gàidhealtachd]]. 

B’ e cunntas-sluaigh [[1891]] a’ chiad fhear a chunnt àireamh luchd-bruidhinn na Gàidhlig, agus chaidh 210,000 a chlàradh ann an Alba aig an àm sin. Ach bha imrich air falbh bhon Ghàidhealtachd, foghlam sa Bheurla agus buaidh nam meadhanan Gallda a’ ciallachadh gun robh a’ Ghàidhlig a’ sìor-chrìonadh tron fhicheadamh linn. Sa chunntas-sluaigh ann an [[1991]], cha robh ach 65,000 air an clàradh mar luchd-bruidhinn na Gàidhlig, an treas cuid de na bha ann ceud bliadhna ma bu tràithe. Thuit an àireamh a-rithist a rèir nan cunntasan ann an 2001 agus 2011 ach a rèir [[Cunntas na h-Alba 2022]] bhruidhnich 69,701 Gàidhlig agus bha comas air choireigin aig 130,161.<ref name="bbc_cunntas_2022"/>
== Cultar ==
''Faic cuideachd'' [[bàrd|Bàird Ghàidhlig]], ''[[Seachd]]'', [[Ealain]], [[Ceòl|Ceòl Gàidhlig]]''

Tha [[beul-aithris]] agus dualchas [[litreachas|litreachais]] làidir aig a' Ghàidhlig agus i air a cleachdadh mar chànan nam bàrd fad linntean. Tha ceòl tradaiseanta Gàidhealach air fàs nas coileanta bho na [[60an]], agus tha barrachd is barrachd phàrantan a' togail an cuid cloinne tro mheadhan na Gàidhlig.

== Na Meadhanan ==
Tha stèisean Gàidhlig aig a' BhBC, a sgaoileas cuideachd còmhla ris a' Ghàidhlig Èireannach Raidió na Gaeltachta. Tha prògraman Gàidhlig air an telebhisean air an sgaoileadh leis a' BhBC cuideachd, air a bheil fo-thiotalan Beurla. Nì STV (pàirt Albannach aig ITV) cuid prògraman Gàidhlig air a shon fhèin agus don BhBC. Tha e comasach do dhaoine le ''Freeview'' TeleG fhaighinn, a sgaoileas fad uair a thìde gach feasgar.

Thòisich seanail ùr digiteach, [[BBC Alba]], air 19 An t-Sultain 2008, a tha ri fhaicinn tro ''Sky'' agus ''Freesat''. 'S e co-obrachadh eadar BBC Scotland agus [[MG Alba]] a th' ann. Tha MG Alba na iomairt ùr air a maoineachadh le Riaghaltas na h-Alba gus craoladh Gàidhlig a bhrosnachadh.

== Cànan ==
=== Fuaimneachadh ===
[[Faidhle:Mapa fuaimneachaidh ‘bainne’ anns a Ghàidhealtachd.png|thumb|500x500px|Mapa fuaimneachaidh ‘bainne’ anns a Ghàidhealtachd, stéidhte air Scottish Gaelic Dialect Survey le Douglas M Fraser, 2015]]

==== Fuaimreagan ====

Tha an [[stràc throm]] aig [[fuaimreag]]an na Gàidhlig, leis na litrichean ''à, è, ì, ò, ù''. Tha an [[stràc gheur]] air uairibh air fhaicinn ann an sgrìobhaidhean, le ''é'' agus ''ó'' comharraichte, ach am bitheantas, tha stràc throm aig a h-uile fuaimreag.

{| class="wikitable"
|+ Clàr fhuaimreagan le dòigh-labhairt ann an [[International Phonetic Alphabet|IPA]]
|-
! Litreachadh
! Fuaimneachadh
! Mar
|-
| a || {{IPA|[a]}} || bata
|-
| à || {{IPA|[a:]}} || bàta
|-
| e || {{IPA|[ɛ]}}, {{IPA|[e]}} || le, teth
|-
| è, é || {{IPA|[ɛ:]}}, {{IPA|[e:]}} || sèimh, fhéin
|-
| i || {{IPA|[i]}}, {{IPA|[i:]}} || sin, ith
|-
| ì || {{IPA|[i:]}} || mìn
|-
| o || {{IPA|[ɔ]}}, {{IPA|[o]}} || poca, bog
|-
| ò, ó || {{IPA|[ɔ:]}}, {{IPA|[o:]}} || pòcaid, mór
|-
| u || {{IPA|[u]}} || tur
|-
| ù || {{IPA|[u:]}} || tùr
|-
|}

==== Dà-fhoghair ====
{| class="wikitable"
|+ Clàr de dhà-fhoghair (a thaobh sgrìobhaidh), le dòigh-labhairt ann an [[International Phonetic Alphabet|IPA]]
|-
! Litreachadh
! Fuaimneachadh
! Mar
|-
| ai || {{IPA|[a]}}, {{IPA|[ə]}}, {{IPA|[ɛ]}}, {{IPA|[i]}} || caileag, iuchair, geamair, dùthaich
|-
| ài || {{IPA|[aː]}}, {{IPA|[ai]}} || àite, bara-làimhe 
|-
| ao(i) || {{IPA|[ɰː]}}, {{IPA|[əi]}} || caol, gaoil, laoidh
|-
| ea || {{IPA|[ʲa]}}, {{IPA|[e]}}, {{IPA|[ɛ]}} || geal, deas, bean 
|-
| eà || {{IPA|[ʲaː]}} || ceàrr
|-
| èa || {{IPA|[ɛː]}} || nèamh
|-
| ei || {{IPA|[e]}}, {{IPA|[ɛ]}} || eile, ainmeil
|-
| èi || {{IPA|[ɛː]}} || cèilidh
|-
| éi || {{IPA|[eː]}} || fhéin
|-
| eo || {{IPA|[ʲɔ]}} || deoch
|-
| eò(i) || {{IPA|[ʲɔː]}} || ceòl, feòil
|-
| eu || {{IPA|[eː]}}, {{IPA|[ia]}} || ceum, feur
|-
| ia || {{IPA|iə}}, {{IPA|[ia]}} || biadh, dian
|-
| io || {{IPA|[i]}}, {{IPA|[ᴊũ]}} || fios, fionn
|-
| ìo || {{IPA|[iː]}}, {{IPA|[iə]}} || sgrìobh, mìos
|-
| iu || {{IPA|[ju]}} || [[piuthar]]
|-
| iù(i) || {{IPA|[juː]}} || diùlt, diùid
|-
| oi || {{IPA|[ɔ]}}, {{IPA|[ɤ]}} || boireannach, goirid
|-
| òi || {{IPA|[ɔː]}} || fòill
|-
| ói || {{IPA|[oː]}} || cóig
|-
| ua(i) || {{IPA|[uə]}}, {{IPA|[ua]}} || ruadh, uabhasach, duais
|-
| ui || {{IPA|[u]}}, {{IPA|[ɯ]}}, {{IPA|[ui]}} || muir, uighean, tuinn
|-
| ùi || {{IPA|[uː]}} || dùin
|}

==== Consain ====
{| class="wikitable"
|+ Clàr de chonsain le dòigh-labhairt ann an [[International Phonetic Alphabet|IPA]]
! colspan="3" | Freumhail
! colspan="3" | Sèimhichte
|-
! Litreachadh
! Leathann
! Caol
! Ceart-sgrìobhadh
! Leathann
! Caol
|-
| b || {{IPA|[p]}} || {{IPA|[p]}} || bh || {{IPA|[v]}} || {{IPA|[v]}}
|-
| c || {{IPA|[kʰ, xk]}} || {{IPA|[kʰʲ, çkʲ]}} || ch || {{IPA|[x]}} || {{IPA|[ç]}}
|-
| d || {{IPA|[t]}} || {{IPA|[tʲ]}} || dh || {{IPA|[ɣ]}} || {{IPA|[j]}}
|-
| f || {{IPA|[f]}} || {{IPA|[f]}} || fh || ''ciùin'' || ''ciùin''
|-
| g || {{IPA|[k]}} || {{IPA|[kʲ]}} || gh || {{IPA|[ɣ]}} || {{IPA|[j]}}
|-
| l || {{IPA|[ɫ]}} || {{IPA|[ʎ]}} || l || {{IPA|[ɫ]}} || {{IPA|[l]}}
|-
| m || {{IPA|[m]}} || {{IPA|[m]}} || mh || {{IPA|[v]}} || {{IPA|[v]}}
|-
| n || {{IPA|[n<sup>ɰ</sup>]}} || {{IPA|[ɲ]}} || n || {{IPA|[n]}} || {{IPA|[n]}}
|-
| p || {{IPA|[pʰ, hp]}} || {{IPA|[pʰ, hp]}} || ph || {{IPA|[f]}} || {{IPA|[f]}}
|-
| r || {{IPA|[r]}} || {{IPA|[r]}} || r || {{IPA|[r]}} || {{IPA|[ɾʲ]}}
|-
| s || {{IPA|[s]}} || {{IPA|[ʃ]}} || sh || {{IPA|[h]}} || {{IPA|[h]}}
|-
| t || {{IPA|[tʰ, ht]}} || {{IPA|[tʲʰ, htʲ]}} || th || {{IPA|[h]}} || {{IPA|[h]}}
|}

{| class="wikitable"
!
![[connrag dhà-bhileil|dà-bhileil]]
![[connrag bhileil-fiaclach|bileil-fiaclach]]
![[connrag fhiaclach|fiaclach]]
![[connrag chòsagail|còsagail]]
![[connrag fhor-chòsagail|for-chòsagail]]
![[connrag de bhràighe a' bheòil|de bhràighe a' bheòil]]
![[connrag na cìche an t-sluagain|na cìche an t-sluagain]]
|-
![[connrag an spreadhaidh|spreadhadh]]
|{{IPA|[[voiceless bilabial plosive|p]]}}, {{IPA|[[voiced bilabial plosive|b]]}}
|
|{{IPA|t̪}}, {{IPA|d̪}}
| tʲ, dʲ
|
|
|{{IPA|[[voiceless velar plosive|k]]}}, {{IPA|[[voiced velar plosive|g]]}}
|-
![[connrag srònach|srònach]]
|{{IPA|[[bilabial nasal|m]]}}
|
|{{IPA|[[alveolar nasal|n]]}}
|
|
|ɲ
|
|-
![[connrag an coirill|coireall]]
|
|
|
|{{IPA|[[alveolar trill|r]]}}
|
|
|
|-
![[connrag am bualaidh|bualadh]]
|
|
|
|{{IPA|[[alveolar tap|ɾ]]}}, ɾʲ
|
|
|
|-
![[connrag an t-suathaidh|suathadh]]
|
|{{IPA|[[voiceless labiodental fricative|f]]}}, {{IPA|[[voiced labiodental fricative|v]]}}
| s
|
|{{IPA|[[voiceless postalveolar fricative|ʃ]]}}
|
|{{IPA|[[voiceless velar fricative|x]]}}, {{IPA|[[voiced velar fricative|ɣ]]}}
|-
![[connrag thaobhach|taobhach]]
|
|
|
|{{IPA|[[alveolar lateral approximant|l]]}}, {{IPA|[[velarized alveolar lateral approximant|ɫ]]}}
|
|{{IPA|[[palatal lateral approximant|ʎ]]}}, {{IPA|[[palatal approximant|j]]}}
|
|}

==== Ceanglaichean a-mach ====
* [https://web.archive.org/web/20170714061625/http://blaiseadh.smo.uhi.ac.uk/ioslodail/agusin1-fuaimeanna-sonracha-na-Gaidhlige.pdf Bileag fiosrachaidh bho SMO] ''(pdf)''

== Facail Iasadach ==

Tha dualchas Ceilteach aig a' chuid as motha de dh'fhacail Ghàidhlig. Ach tha mòran fhacal sa chànan bho chainntean eile ris an canar ''"facail iasaid"''. Tha mòran dhiubh a' tighinn bho [[Laideann]] (''muinntir'' is ''Didòmhnaich'' bho ''monastērium'' is ''Dies Domini''), seann [[Greugais|Ghreugais]] le buaidh mhòr air an roinn diadhaidh (''eaglais'' is ''Bìoball'' bho ''ἐκκλησῐ́ᾱ'' is ''βιβλία''), [[Seann Lochlannais|Lochlannais]] (''nàbaidh '' is ''sgeir'' bho ''nábúi'' is ''sker''), [[Eabhra]] (''an t-Sàbaid'' is ''Aba'' bho ''שַׁבָּת‎'' is ''אבא‎'') agus [[Beurla]] (''briogais'' is ''maicreafòn'' bho ''britches'' is ''microphone''). 

Tha oidhirpean ann an cànan ùrachadh tro cruthachadh [[nua-fhacal|nua-fhacail]] a' bheanas ri adhartasan agus atharraichean a-rèir [[teicneòlas|teicneòlais]] agus cùisean eile co-cheangailte ri beatha an latha an-diugh. Ach 's tric a thèid am facal Beurla a ghabhail agus a chur ann an litreachadh na Gàidhlig; mar eisimpleir Telebhisean bho Television ('s e "cian-dealbh" ainm eile sa Ghàidhlig air a shon nach eil cho cumanta), ''coimpiùtar'' bho ''computer'' (ainmean eile nach tèid cleachdadh: ''aireamhadair'', ''bocsa-fiosa''). Leis na gnìomhairean, mar eisimpleir, is tric a thèid facail na Beurla a chleachdadh le deireadh Gàidhlig (-eadh, no an [[Leòdhas]], -igeadh) mar eisimpleir; "Tha mi a' ''watch''eadh/''watch''igeadh an ''telly''" (an àite "Tha mi a' ''coimhead'' air a' ''chian-dhealbh''").
 
A' dol san cùrsa eile, tha buaidh air a bhith aig a' Ghàidhlig air a' [[Beurla Ghallda|Bheurla Ghallda]] agus Beurla gu ìre, gu h-àraidh Beurla na h-Alba. Tha facail iasadach bhon Ghàidhlig gus na cànanan seo mar: ''ben'' (beinn), ''brogue'' (bròg), ''clan'' (clann), ''glen'' (gleann), ''strontium'' (Sròn an t-Sìthein), ''slogan'' (sluagh-ghairm), ''whisky'' (uisge), agus loch. Dhrùidh fòn-eòlas na Gàidhlig gu math blas Beurla na Gàidhealtachd. Mar eisimpleir ann an Gàidhealtachd, mar sin tha [x] (amhail ''lo'''ch''''' is ''Albanna'''ch''''') glè choitidh.

== Eadar-dhealachaidhean ri Gàidhlig na h-Éireann agus Gàidhlig Mhannainn==
{| class="wikitable"
|-
! Gàidhlig na h-Éireann
! Gàidhlig
! Gàidhlig Mhannainn
|-
| {{lang|ga|Fáilte}} || {{lang|gd|Fàilte}} || {{lang|gv|Failt}}
|-
| ''Uladh:'' {{lang|ga|Goidé mar atá tú?}}<br/>''Connacht:'' {{lang|ga|Cén chaoi a bhfuil tú?}}<br/>''Mumhan:'' {{lang|ga|Conas tánn tú?}}
| ''Coitcheann<ref>{{cite web |url=https://www.faclair.com/ViewEntry.aspx?ID=7123581E17762B4AB0AF2CB2D3D47D23 |title=ciamar |author=<!--Not stated--> |date= |website=Am Faclair Beag |publisher=[[Michael Bauer (linguist)|Michael Bauer]] and Will Robertson |access-date=15 January 2019 |quote=}}</ref>:'' {{lang|gd|Ciamar a tha thu?}}<br/>''Leòdhas<ref>{{cite web |url=https://www.faclair.com/ViewEntry.aspx?ID=A7C7C7F79FF119E43F21D9369F658E6F |title=dè man |author=<!--Not stated--> |date= |website=Am Faclair Beag |publisher=[[Michael Bauer (linguist)|Michael Bauer]] and Will Robertson |access-date=15 January 2019 |quote=}}</ref>:'' {{lang|gd|Dè man a tha thu?}}<br/>''[[Earra-Ghàidheal]] agus [[na h-Eileanan Siar]]<ref>{{cite web |url=https://www.faclair.com/ViewEntry.aspx?ID=191A74F7352B0C373D62C140D266797E |title=dè mar |author=<!--Not stated--> |date= |website=Am Faclair Beag |publisher=[[Michael Bauer (linguist)|Michael Bauer]] and Will Robertson |access-date=15 January 2019 |quote=}}</ref>:'' {{lang|gd|Dè mar a tha thu?}}
| {{lang|gv|Kys t'ou?}}
|-
| ''Uladh:'' {{lang|ga|Cad é an t-ainm atá ort?}}<br/>''Connacht:'' {{lang|ga|Cén t-ainm atá ort?}}<br/>''Mumhan:'' {{lang|ga|Cad is ainm duit?}}
| ''Coitcheann:'' {{lang|gd|Dè an t-ainm a tha ort?}}<br/>''Costa an iar<ref>{{cite web |url=https://www.faclair.com/ViewEntry.aspx?ID=C9935419513362FB7A945F15A9570B74 |title=c' ainm a tha ort? |author=<!--Not stated--> |date= |website=Am Faclair Beag |publisher=[[Michael Bauer (linguist)|Michael Bauer]] and Will Robertson |access-date=15 January 2019 |quote=}}</ref>:'' {{lang|gd|C' ainm a tha ort?}}
| {{lang|gv|Cre'n ennym t'ort?}}
|-
| {{lang|ga|Is mise...}} || {{lang|gd|'S mise...}} || {{lang|gv|Mish...}}
|-
| {{lang|ga|Lá maith}} || {{lang|gd|Latha math}} || {{lang|gv|Laa mie}}
|-
| {{lang|ga|Maidin mhaith}} || {{lang|gd|Madainn mhath}} || {{lang|gv|Moghrey mie}}
|-
| {{lang|ga|Tráthnóna maith}} || {{lang|gd|Feasgar math}} || {{lang|gv|Fastyr mie}}
|-
| {{lang|ga|Oíche mhaith}} || {{lang|gd|Oidhche mhath}} || {{lang|gv|Oie vie}}
|-
| {{lang|ga|Go raibh maith agat}}
| ''[[Na h-Eileanan Siar]] agus [[an t-Eilean Sgitheanach]]<ref>{{cite web |url=https://www.faclair.com/ViewEntry.aspx?ID=F32D8F6D1B411A0A4B814BF74B33D0E1 |title=tapadh leat |author=<!--Not stated--> |date= |website=Am Faclair Beag |publisher=[[Michael Bauer (linguist)|Michael Bauer]] and Will Robertson |access-date=15 January 2019 |quote=}}</ref>:'' {{lang|gd|Tapadh leat}}<br/>''Coitcheann<ref>{{cite web |url=https://www.faclair.com/ViewEntry.aspx?ID=8852ED4E2874410DE605945060E410D8 |title=mòran taing |author=<!--Not stated--> |date= |website=Am Faclair Beag |publisher=[[Michael Bauer (linguist)|Michael Bauer]] and Will Robertson |access-date=15 January 2019 |quote=}}</ref>:'' {{lang|gd|Mòran taing}}<br/>''Iar-dheas<ref>{{cite web |url=https://www.faclair.com/ViewEntry.aspx?ID=AD852EC9B9E2B3EDDD69AEBE2C97E52C |title=gun robh math agad |author=<!--Not stated--> |date= |website=Am Faclair Beag |publisher=[[Michael Bauer (linguist)|Michael Bauer]] and Will Robertson |access-date=15 January 2019 |quote=}}</ref>:'' {{lang|gd|Gun robh math agad}}
| {{lang|gv|Gura mie ayd}}
|-
| {{lang|ga|Slán leat}} || {{lang|gd|Mar sin leat}} || {{lang|gv|Slane lhiat}}
|-
| {{lang|ga|Sláinte}} || {{lang|gd|[[Slàinte]]}} || {{lang|gv|Slaynt}}
|-
|}

===Eadar-dhealachaidhean ri Gàidhlig na h-Éireann===

'''Eisimpleirean:'''

* Gàidhlig (Leòdhais) — Dè mar a tha thu?
* Gàidhlig Choitcheann — Ciamar a tha thu? 
* Gàidhlig na h-Éireann (Ulaidh) — Caidé mar a tá tú?, ''no'' Cad é mar atá tú? 
* Gàidhlig na h-Éireann Choitcheann — Conas atá tú? 
* Gàidhlig — Chan eil airgead agam. 
* Gàidhlig na h-Éireann — Níl airgead agam

'''Gàidhlig na h-Éireann''' : '''Gàidhlig'''

* Gael : Gàidheal 
* lá : latha 
* oíche : oidhche 
* isteach : a-steach 
* scoil : sgoil 
* páiste : pàisde 
* gan : gun 
* údarás : ùghdarras 
* oifig : oifis (air a neo oifig) 
* oscailte : fosgailte 
* bliain : bliadhna 
* raidió : rèidio (gath-cian-sgrìobhach)
* rialtas : riaghaltas 
* parlaimint : pàrlamaid 
* oileán : eilean

===Eadar-dhealachaidhean ri Gàidhlig Mhanainn===

'''Eisimpleirean:'''

* Gàidhlig Choitcheann — Ciamar a tha thu? 
* Gàidhlig Mhanainn — Kys t'ou? 
* Gàidhlig Choitcheann — Seo an taigh agam.
* Gàidhlig Mhanainn — Shoh yn thie aym. 

'''Gàidhlig Mhanainn''' : '''Gàidhlig''' 

* Gael : Gàidheal 
* laa : latha 
* oie : oidhche 
* sthie : a-steach 
* scoill : sgoil 
* paitçhey : pàisde 
* gyn : gun 
* eaghtyrys : ùghdarras 
* offish : oifis (air a neo oifig) 
* foshlit : fosgailte 
* blein : bliadhna 
* radio : rèidio (gath-cian-sgrìobhach)
* reiltys : riaghaltas 
* ard-whaiyl : pàrlamaid 
* ellan<ref>{{cite web |url=http://www.mannin.info/Mannin/fockleyr/e2m.php |title=ON-LINE MANX DICTIONARY |author=<!--Not stated--> |date= |website=ON-LINE MANX DICTIONARY |publisher=J.F. Craine |access-date=16 June 2020 |quote=}}</ref> : eilean

== Tùsan ==
<references/>

== Aistidhean co-cheangailte ==
* [[Gràmar na Gàidhlig]]
* [[Gàidhealtachd]]
* [[Caochlaidhean eadar Gàidhlig agus Gaeilge]] 
* [[Beurla Ghallda]], an sean sheòrsa de [[Beurla|Bheurla]] a bhuineas ri [[Galldachd]] Alba.
* [[Am Mòd Nàiseanta Rìoghail|Am Mòd]], an co-fharpais cheòl Gaidhealach ainmeil
* [[Gàidhlig meadhan na mara]]

== Ceanglaichean a-muigh ==
* [http://www.scottish.parliament.uk/gaidhlig/ Pàrlamaid na h-Alba]
* [http://www.bbc.co.uk/scotland/alba/ BBC Alba]
* [http://www.bbc.co.uk/scotland/alba/foghlam/beag_air_bheag/BBC Alba - Beag air Bheag] Gàidhlig airson luchd-ionnsachaidh.
* [http://www.cnag.org.uk/ Comunn na Gàidhlig]
* [http://www.colmcille.net/ Iomairt Cholm Cille]
* [http://www.smo.uhi.ac.uk/ Sabhal Mòr Ostaig]
* [http://www.faclair.com Am Faclair Beag le Dwelly 'na bhroinn]
* [http://www.ceantar.org/Dicts/search.html Faclairean Goidhealach]
* [http://www.ambaile.org Am Baile] 
* [https://web.archive.org/web/20080511190146/http://www.bord-na-gaidhlig.org.uk/ Bòrd na Gàidhlig]
* [http://www.omniglot.com/writing/gaelic.htm Gàidhlig] 
* [https://web.archive.org/web/20130622061147/http://www.clar.org.uk/post/44862935191/cuandubhduneideann CLÀR] Foillsichear Gàidhlig a rinn co-obrachadh le Oi Polloi
* [https://web.archive.org/web/20150224032716/http://www.scrol.gov.uk/scrol/analyser/analyser?topicId=4&tableId=&tableName=Knowledge+of+Gaelic&selectedTopicId=&aggregated=false&subject=&tableNumber=&selectedLevelId=&postcode=&areaText=&RADIOLAYER=&actionName=view-results&clearAreas=&stateData1=&stateData2=&stateData3=&stateData4=&debug=&tempData1=&tempData2=&tempData3=&tempData4=&areaId=01&areaId=02&areaId=03&areaId=04&areaId=06&areaId=08&areaId=09&areaId=10&areaId=11&areaId=12&areaId=13&areaId=14&areaId=32&areaId=15&areaId=16&areaId=17&areaId=18&areaId=19&areaId=20&areaId=21&areaId=22&areaId=23&areaId=24&areaId=25&areaId=26&areaId=05&areaId=27&areaId=28&areaId=29&areaId=30&areaId=07&areaId=31&levelId=1 Leir-chunntas na h-Alba]
* [http://www.foramnagaidhlig.net/ Fòram na Gàidhlig] Coimhearsnachd airson ionnsachadh is leasachadh na Gàidhlig
* [https://web.archive.org/web/20160514094121/http://www.tirnamblog.com/ Tìr nam Blòg] Blogaichean sa Ghàidhlig
* Cunntasan-sluaigh agus stadastaireachd
** [https://web.archive.org/web/20221124222608/https://www3.smo.uhi.ac.uk/gaidhlig/suil/paraistean1891gu2011.pdf A’ Ghàidhlig aig ìre pharaisteach anns an 20mh linn] (pdf) – ''pàipear le Iain Mac an Tàillleir (2022)''

{{Cànain Ceilteach}}
{{Cànanachas na Gàidhlig}}
{{Smachd ùghdarrais}}
[[Roinn-seòrsa:Gàidhlig|*]]
[[Roinn-seòrsa:Cànain Ghàidhealach]]
[[Roinn-seòrsa:Cànain Ghoidhealach]]