Jaén (baile)

Jaén


Bratach a' bhaile	Gearradh-arm no Seula

Suidheachadh

Dùthaich

An Spàinn

Ceàrn

Andalusia

Sgìre

Jaén

Co-chomharran

37° 46′ 00″ Tuath
3° 46′ 16″ Iar

Feartan fiosaigeach

Farsaingeachd

424.30 km²

Àireamh-shluaigh

120,021 (2009)

Dlùths

282.87/km²

Duilleag oifigeil

Talla a' Bhaile Jaén

‘S e prìomh-bhaile na roinne leis an aon ainm a th' ann am baile Jaén (IPA: xaˈen) , far ainm Prìomh-bhaile na Rìoghachd Naoimh. Tha e suidhichte ann an ceann a deas na Spàinne anns an ear-thuath Andalusia. Tha àireamh-shluaigh dhe 120,021 aige, neo mu 1/6 àireamh-shluaigh na roinne gu lèir. Tha Jaén ann an teas mheadhan a’ Cheàrna Cathaireil Jaén, far a bheil 1/3 àireamh-shluaigh na roinne na tàmh.

Tha Jaén na laighe aig bun a' bheinn ris an canar Cerro de Santa Catalina. Tha lìonra dhe sràidean caola aig cridhe a' bhaile mu thimcheall a' chaisteil. Tha mòran fhearainn torrach làn achaidhean olivares mu thuath. Tha sliabh Jaén agus sliabh Jabalcuz ris an taobh dheas agus iar-dheas, le faiche na h-aibhne Guadalbullón (Wadi Abd Allah ann an Arabais ^[1]) mu thuath, is an abhainn a' sruthadh dlùth air a' bhaile. 'S e leas-abhainn an Guadalquivir (Al Wadi Al Kebir -An Abhainn Mhòr ann an àrabais) a th' ann an Guadalbullón.

Freumhan an ainm

Tha cuid a' mìneachadh gur e às an Laideann Villa Gaiena a thàinig an t-ainm Jaén bho thùs. Tha feadhainn eile, is iad Iùdhaich Arabach à Afraga a Tuath, ag innse gur e dìreach às an fhacal Eabhra Dayan (britheamh) a thàinig ainm a' bhaile. A dh'aindeoin an connspaid sin, 's e جيان (Jayyān) a bh'air aig àm nan Arabach co-dhiù.

Eachdraidh

Ro na Ròmanaich

Bha oppidium (dùn) ann am Puente Tablas, dìreach ri taobh a' bhaile, ach bha e lom ron a' chogaidh Punico. Bha tùir agus mùirean spaideil aig an dùn, agus thathar air poitean Iberianach agus stuthan eile a leag na Tartesos a lorg, is na rudan seo bhon na linntean V agus IV Ro Chrìosda. Thàinig in-imrichean às a' Ghrèig agus Phoenicia an dèidh sin. Eadar 237 RC agus 231 RC fhuair Cartago làmh an uachdair air an abhainn leis an canar Guadalquivir an latha an-diugh. 'S e caisteal aig Hannibal a bh' ann Jaén, is rinneadh iad mèinnean anns na beanntan Sierra Morena.

Na Ròmanaich

Cheannsaich Scipio am baile mu 207 RC. Sgrìobh Livius gur e baile beairteach a bh' ann Jaén, rud a dh'aidich na h-ainm a thug na Ròmanaich air a' bhaile, stèidhichte air an fhacal Aur (òr): Auringi/Oringe air rèir Strabo agus Nijis/Oringis a-rèir Pliny. Phàigheadh na daoine cìsean sònraichte agus chumadh na Ròmanaich feachdan anns a' bhaile, leis cho dlùth 's a bha na ceanglaichean eadar Jaén agus Carthage. Mu dheireadh thall, ghairm Vespasian, gur e baile Ròmanach a bh' ann, is esan ga ainmeachadh Aurgi.

Na Gotaich

Cheannsaich na Gotaich (Visigodos ann an Spàinntis) am baile anns an 6mh linn, an dèidh do Iompaireachd na Ròimhe a thuit às a chèile. 'S e daoine Ròmanach-Spàinnteach a bh' ann iad uile fhathast le bhuidhnean dhe Ghotaich nan tàmh anns a' Chaisteal. Dh'èirich na Ròmanaich-Spàinntich suas bho àm gu àm. Chaill am baile a chuid chultair agus bheairteas rè àm nan Gotach.

Na Muslamaich

Thàinig na Muslamaich à Afraga a Tuath ann an 711. Chuir iad còig linn seachad ann an Jaén. 'S e baile mòr cudromach a bh' ann Jaén fo na Muslamaich agus thogadh iad lùchairtean, tùir, mùirean, mosgaichean agus taighean-ionnlaid. 'S e prìomh-bhaile na Rìoghachd Dijaryan a bh'anns a' bhaile an dèidh do Rìgh Abdelazib ga cheannsachadh anns an 10mh linn. Thug na Almoravidich làmh an uachdair anns an 1091 agus chaill e gu na h-Almohadaich ann an 1148. Thug am baile cliù airson deagh àiteachais agus coilltearachd rè linntean nan Muslamach agus bha e ainmeil cuideachd airson às-mhalairt stuthan ann am fiodh agus brat-ùrlair, gan reiceadh air feadh Al-Andalus (Spàinn nan Arabach) agus thall thairis ann an Afraga a Tuath. Ann an 1212 bhuannaich na Crìostaidh Blàr Navas de Tolosa agus le sin fhuair iad smachd air an Guadalquivir. Beagan bhliadhna an dèidh sin, ann an 1246 cheannsaich Rìgh Fernando III am baile, tro aonta leis an Rìgh Muhammad Alhamar. Dh'fheuch na h-Arabaich Nasridich, à Granada, ris a' bhaile a thoirt a-mach às na Crìostaidh ann an 1300, ach b' urrainn dhuibh sin a dhèanamh. Thog na Crìostaidh caistealan air feadh na sgìre, is am baile fo bhuaidh na Spàinne a-chaoidh, gus an latha an-diugh. Chuireadh ainm a’ bhaile air an roinn nuair a chaidh a stèidheachadh ann an 1833.^[2]

Rudan ri Fhaicinn

Lùchart Villadompardo

'S e togalach stèidhichte aig àm an Ath-Bheòthachadh a th' ann an Lùchart Villadompardo. 'S ann leis a' chiad Iarla Villadompardo, Fernando Torres y Portugal, a bha na Leas-Rìgh air a' Pearu aig àm Iompaireachd na Spàinne a bha an lùchart^[3]. Bhathar a' cleachdadh an Lùchart mar bhanca eadar an 17mh linn agus an 18mh linn. An dèidh sin bha e na thaigh-Eirdinn banail gu ruige 1901, nuair a thug an comhairle os làimh e. Tha an Hamman (Taigh-Ionnlaid) as motha anns an Roinn Eòrpa fon lùchairt. Chaidh an Hammam^[4] a thogail aig àm Righ Abd-Al-Rahman II (Toledo 792 - Córdoba 852). Chaidh an Hamman a dhìochuimhneachadh an dèidh na lùchairte a thogail gu ruige 1922. Bhuannaich an togalach, na thaigh-tasgaidh bho 1970, nuair a ghluais an Taigh-eiridinn gu àite eile, an Duais Europa Nostra ann an 1984. Tha dà thaigh-tasgaidh am broinn na lùchairte: Taigh-tasgaidh Ealain agus Cleachdaidhean an Tuath agus Taigh-tasgaidh Ealain Nòs Soineannta^[5].

Caisteal Santa Catalina

'S e togalach le freumhan Arabach a th' anns a' Chaisteal Santa Catalina. Chaidh caisteal a stèidheachadh shuas air a' bheinn os cionn a' bhaile leis na h-Arabaich anns an 8mh Linn, ach bha structar dìonail air a bhith ann an siud bho àm nan Iberach, iomadach linne ro ìompaireachd nan Ròmanach. Thog na h-Arabaich Alcazar (Caisteal ann an nòs Arabach) aig àm Rìgh Alhamar. An dèidh ceannsachadh a' bhaile ann an 1246, chaidh Caisteal mòr a stèidheachadh air tobhtaichean a' chaisteil Arabach, agus Eaglais Naoimh Catalina na lùib^[6]. Dh'òrdaich Condestable Iranzo obair mhòr anns an 15mh linn. Chaidh an caisteal a leasachadh aig àm nan Frangach, aig toiseach na 19mh linne, is thog iad ospadal, sabhail, àros an Riaghladair, oifisean agus làrach airson gunnaichean mòra. Rè an 19mh linne. Leag iad ann an fìor droch stàit e ann an 1812. Rinneadh obair air a' chaisteal rè an 19mh linne, gu brìgh gu robh còmhstri ann ceangailte le Cogadh nan Carlistas, 'S e Taigh-òsta na Stàite, neo parador, a th'ann an latha an-diugh^[7].

Cathair-Eaglais

Thoisich obair air Cathair-eaglais a' bhaile anns an 16mh linn, ann an àite far an robh mosg. Chaill na h-Arabaich Jaén ann an 1249 agus dh'òrdaich Rìgh Fernando III gun deach e a thionndaidheadh gu eaglais. Chaidh am mosg a milleadh gu lèir airson eaglais a thogail anns an aon làrach, agus chuir an còmhstri eadar Muslamaich agus Crìosdaidhean stad air an obair. Rinn na h-Arabaich creach air a' bhaile ann an 1368, a fhuair droch bhuaidh air an eaglaise. Mu dheireadh thall mhair an gnothaich aig àm an Ath-bheòthachadh 164 bliadhna, bho 1540 gu ruige 1724. 'S e Andrés de Vandelvira (Alcaraz 1509 - Jaén 1575) an t-ailtire a fhuair a' bhuaidh a bu treasa air togail na h-eaglaise. Chaidh mòr-chuid na cathair-eaglaise a thogail ann an nòs gotach^[8]. Bha am baile seo cho beairteach tro Aois an Òir gun do thog an ailtire Andrés de Vandelvira iomadh toglach spaideil ann.^[9]

Spòrs

'S e Real Jaén an t-ainm a tha air sgioba ball-coise a' bhaile. Ghuais iad bhon sheann Pharque de las Victorias gu Nuevo Estadio de las Victorias ann an 2001, airson ionad bùithtean a chur ann an àite. Tha am pàirc ùr aca a-nis air iomall a' bhaile ris a thaobh mu thuath. Faodaidh am pàirc sin 12,000 luchd-leantainn a' chlub a thoirt a-staigh. Chaidh an club a stèidheachadh ann am 1922^[10].