An diofar eadar na mùthaidhean a rinneadh air "Fiosaig"

← Mùthadh nas sine Deasachadh nas ùire →

Content deleted Content added

Inline

Mùthadh on 10:02, 14 dhen Mhàrt 2020

Eòlas-nàdair, eisimpleirean às na roinnean diofraichte

'S e eòlas-nàdair (no feallsanachd-nàdarra, no fiosaig) an saidheans nàdarrach a tha a' ceasnachadh riaghailtean bunaiteach an nàdair. Tha e a' rannsachadh co-phàirtean bunaiteach an nàdair agus nan eadar-obraichean orra. Tha e a' dèiligeadh ris na feartan agus ri giùlan stutha is lùiths ann am fànas is ann an tìde. Tha e a' dèiligeadh ri daineamaig fànais is tìde cuideachd. Bheirear iomradh air nàdar-fheallsanachd gu tric mar saidheans an nàdair neo-bheathail, an coimeas ri bith-eòlas, saidheans an nàdair bheathail.

Tha iomadh roinnean anns an saidheans seo. Tha feallsanaich-nadurra air a bhi ri rannsachadh leantainneach bhon 17mh linn, nuair a rinn Isaac Newton cuid obair bunaiteach air feartan (no buaidhean) de solas.

Aonadan Thomhais

Tha aonadan-thomhais riatanach ri deuchainnean saidheansail. Is Système international d'unités neo SI an siostam-thomhais caighdeanachd de eòlas-nàdair anns an latha an diugh. Tha e stèidhichte air seachd bun-aonadan. Tha gach bun-aonad na h-aonad thomhais do bun-fheairt. Gabhar le àbhaisteas, gu bheil gach bun-fheart ann an seòlad neo-eisimeileachd fa-leth. Is iad na bun-fheartan: fàd, màs, tìm, teasad, srùth-dhealaineachd, àireamh agus soillearad. Is iad na bun-aonadan: meatair, cileagram, diog, Ceilbhin, Ampere, mòl, agus candela. Tha ainmean agus comharraidhean nan aonad aontaichte aig ìre eadar-nàiseanta, ach le àbhaisteas sgrìobhair ainmean nan aonad an aithisgean agus pàipearan a rèir na caighdeanan litrichidh daingnichte ri cànan an aithisg.

Optaig

Is i seo an roinn de eòlas-nàdair a dhèiligeas le buaidhean de solas. Rinneadh an rannsachadh bunaiteach air an sgoil seo le am feallsanach ainmeil Sasunnach Sir Isaac Newton (1642–1727) rè an 17mh linn.

Dh'fhoillsich Newton tràctas-mòr "Opticks" air a' chùise seo anns a bhliadhna 1706 (Dearbh). Anns an tràctas sin chaidh ainmeachadh air agus mìneachadh de cuid math de "dlighean" optaig, bu sònraichte dlighean ath-tilgidh (le sgàthanan) agus dlighean ath-sgaraidh (le lionsan).

Nàdair de Solas

Cha robh nàdair de solas cinnteach ri linn Newtoin- bha cuid feallsanaich den bheachd gur e sruth de meanbh-chnapan a bha ann an gath-solais agus cuid den bheachd gu robh solas a' siubhal na tuinn. Tha fios againn anns an latha an diugh gu bheil nàdair de sruth de meanbh-chnapan (fotonan)agus gu bheil nàdair de tuinn ann an gath sholuis.

Co-ghluasad

Seo an roinn de eòlas-nàdair a dhèiligeas le cnapan stuth fo bhuaidh cumhachdan-eiginn (no forsaichean). Tha co-gluasadan clasaigeach stèidhichte air trì dlighean a chaidh air ainmeachadh le Isaac Newton, mar àlach chanar "Na dlighean co-ghluasad Newtoin" dhaibh.

Ball de liosta àireamhaichte:

A' chiad dlighe co-ghluasad de Newton
"Is buadh do gach corp gun laighe e na fois neo gun cum e air, na shiubhal aig astar cunbhalach air rian direach mur a bi cumhachd-eiginn a' gnàthadh air."
An dara dlighe co-gluasad de Newton
"Nuair a bhios cumhachd-eiginn a' gnathadh air corp, bithidh luach an luathachaidh a rèir an fhorsa roinnte le a thomad." (Is àbhaist dhuinn a sgrìobh seo anns an cruth "Forsa = tomad x luathachadh")
An treas dlighe co-gluasad de Newton
"Ri gach iomain bacachd." No mar a sgriobh Newton a fhein "Actionem quod semper reactionem", a' ciallachadh nach bruth cumhachd-eiginn (forsa)air ni sam bith ach, an luib an ath-luathsachadh a tha aobharaichte air an cnap tomaid a tha ann leis a bhrùthadh bithidh an cnap a phutadh air ais (bacachd) an aghaidh am forsa iomain. (Dearbhar seo le deuchainn simplidh: prib balla agus goiteachar d' ordag).

Tha dealbhan ann an Wikimedia Commons cuideachd a tha ceangailte ris an aiste seo:

Eòlas-nàdair

@@ Loidhne 1: / Loidhne 1: @@
 [[Faidhle:CollageFisica.jpg|thumb|right|300px|Eòlas-nàdair, eisimpleirean às na roinnean diofraichte]]
-'S e '''eòlas-nàdair''' (no feallsanachd-nàdarra, no fiosag) an [[Saidheans#saidheans nàdarrach|saidheans nàdarrach]] a tha a' ceasnachadh
+'S e '''eòlas-nàdair''' (no feallsanachd-nàdarra, no fiosaig) an [[Saidheans#saidheans nàdarrach|saidheans nàdarrach]] a tha a' ceasnachadh
 riaghailtean bunaiteach an [[nàdar|nàdair]]. Tha e a' rannsachadh [[co-phàirtean bunaiteach]] an nàdair agus nan eadar-obraichean orra. Tha e a' dèiligeadh ris na feartan agus ri giùlan [[stuth]]a is [[lùths|lùiths]] ann am [[fànas]] is ann an [[tìde]]. Tha e a' dèiligeadh ri daineamaig fànais is tìde cuideachd.
 Bheirear iomradh air nàdar-fheallsanachd gu tric mar [[saidheans]] an nàdair neo-bheathail, an coimeas ri [[bith-eòlas]], saidheans an nàdair bheathail.
-Tha iomadh roinntean anns an saidheans seo. Tha feallsanaich-nadurra air a bhi ri rannsachadh leantainneach bhon [[17mh linn]], nuair a rinn [[Isaac Newton]] cuid obair bunaiteach air feartan (no buaidhean) de solas.
+Tha iomadh roinnean anns an saidheans seo. Tha feallsanaich-nadurra air a bhi ri rannsachadh leantainneach bhon [[17mh linn]], nuair a rinn [[Isaac Newton]] cuid obair bunaiteach air feartan (no buaidhean) de solas.
 == Aonadan Thomhais ==
 Tha aonadan-thomhais riatanach ri deuchainnean saidheansail. Is [[Système international d'unités]] neo '''SI''' an siostam-thomhais caighdeanachd de eòlas-nàdair anns an latha an diugh. Tha
-e stèidhichte air seachd bun-aonadan. Tha gach bun-aonad na h-aonad thomhais do bun-fheairt. Gabhar le abhaisteas, gu bheil gach bun-fheart ann an seòlad neo-eisimeileachd fa-leth.
+e stèidhichte air seachd bun-aonadan. Tha gach bun-aonad na h-aonad thomhais do bun-fheairt. Gabhar le àbhaisteas, gu bheil gach bun-fheart ann an seòlad neo-eisimeileachd fa-leth.
 Is iad na bun-fheartan: fàd, màs, tìm, teasad, srùth-dhealaineachd, àireamh agus soillearad.
-Is iad na bun-aonadan: '''Metre, Cilogram, Diog (seconde), Ceilbhin, Ampere, Mòl''', agus '''Càindeile'''. Tha ainmean agus comharraidhean nan aonad aontaichte aig ìre eadar-nàiseanta, ach le abhaisteas sgrìobhair ainmean nan aonad an aithisgean agus pàipearan a rèir na caighdeanan litrichidh daingnichte ri cànan an aithisg.
+Is iad na bun-aonadan: meatair, cileagram, diog, Ceilbhin, Ampere, mòl, agus candela. Tha ainmean agus comharraidhean nan aonad aontaichte aig ìre eadar-nàiseanta, ach le àbhaisteas sgrìobhair ainmean nan aonad an aithisgean agus pàipearan a rèir na caighdeanan litrichidh daingnichte ri cànan an aithisg.
 == Optaig ==
-Is i seo an roinn de eòlas-nàdair a dhèiligeas le buaidhean de solas. Rinneadh an rannsachadh bunaiteach air an sgoil seo le am feallsanach ainmeil Sasunnach Sir Issac Newton (1642-1727) rè an 17mh linn.
+Is i seo an roinn de eòlas-nàdair a dhèiligeas le buaidhean de solas. Rinneadh an rannsachadh bunaiteach air an sgoil seo le am feallsanach ainmeil Sasunnach Sir [[Isaac Newton]] (1642–1727) rè an 17mh linn.
-Fhoillseach Newton tractas-mòr "Opticks" air a' chùise seo anns a bhliadhna 1706 (Dearbh). Anns an tractas sin chaidh ainmeachadh air agus mìneachadh de cuid math de "dlighean" optaig, bu sònraichte dlighean ath-tilgidh (le sgàthanan) agus dlighean ath-sgaraidh (le lionsan).
+Dh'fhoillsich Newton tràctas-mòr "Opticks" air a' chùise seo anns a bhliadhna 1706 (Dearbh). Anns an tràctas sin chaidh ainmeachadh air agus mìneachadh de cuid math de "dlighean" optaig, bu sònraichte dlighean ath-tilgidh (le sgàthanan) agus dlighean ath-sgaraidh (le lionsan).
@@ Loidhne 22: / Loidhne 22: @@
 Cha robh nàdair de solas cinnteach ri linn Newtoin- bha cuid feallsanaich den bheachd gur e sruth de meanbh-chnapan a bha ann an gath-solais agus cuid den bheachd gu robh solas a' siubhal na tuinn. Tha fios againn anns an latha an diugh gu bheil nàdair de sruth de meanbh-chnapan (fotonan)''agus'' gu bheil nàdair de tuinn ann an gath sholuis.
-== Co-Gluasad ==
+== Co-ghluasad ==
 Seo an roinn de eòlas-nàdair a dhèiligeas le cnapan stuth fo bhuaidh cumhachdan-eiginn (no forsaichean). Tha co-gluasadan clasaigeach stèidhichte air trì dlighean a chaidh air ainmeachadh le Isaac Newton, mar àlach chanar "Na dlighean co-ghluasad Newtoin" dhaibh.
+Ball de liosta àireamhaichte:
-A' chiad dlighe co-gluasad de Newton
+# A' chiad dlighe co-ghluasad de Newton<blockquote>"Is buadh do gach corp gun laighe e na fois neo gun cum e air, na shiubhal aig astar cunbhalach air rian direach mur a bi cumhachd-eiginn a' gnàthadh air."</blockquote>
+# An dara dlighe co-gluasad de Newton<blockquote>"Nuair a bhios cumhachd-eiginn a' gnathadh air corp, bithidh luach an luathachaidh a rèir an fhorsa roinnte le a [[tomad|thomad]]." (Is àbhaist dhuinn a sgrìobh seo anns an cruth "Forsa = tomad x luathachadh")</blockquote>
-"Is buadh do gach corp gun laighe e na fois neo gun cum e air, na shiubhal aig astar cunbhalach air rian direach mur a bi cumhachd-eiginn a' gnàthadh air."
+# An treas dlighe co-gluasad de Newton<blockquote>"Ri gach iomain bacachd." No mar a sgriobh Newton a fhein "Actionem quod semper reactionem", a' ciallachadh nach bruth cumhachd-eiginn (forsa)air ni sam bith ach, an luib an ath-luathsachadh a tha aobharaichte air an cnap tomaid a tha ann leis a bhrùthadh bithidh an cnap a phutadh air ais (bacachd) an aghaidh am forsa iomain. (Dearbhar seo le deuchainn simplidh: prib balla agus goiteachar d' ordag).</blockquote>
-. An dara dlighe co-gluasad de Newton
-"Nuair a bhios cumhachd-eiginn a' gnathadh air corp, bithidh luach an luathachaidh a rèir an fhorsa roinnte le a [[tomad|thomad]]."
-(Is àbhaist dhuinn a sgrìobh seo anns an cruth "Forsa = tomad x luathachadh")
-. An treas dlighe co-gluasad de Newton
-"Ri gach iomain bacachd"
-No mar a sgriobh Newton a fhein "Actionem quod semper reactionem", a' ciallachadh nach bruth cumhachd-eiginn (forsa)air ni sam bith ach, an luib an ath-luathsachadh a tha aobharaichte air an cnap tomaid a tha ann leis a bhrùthadh bithidh an cnap a phutadh air ais (bacachd) an aghaidh am forsa iomain. (Dearbhar seo le deuchainn simplidh: prib balla agus goiteachar d' ordag).
 {{Commonscat|Physics|Eòlas-nàdair}}
+{{Smachd ùghdarrais}}
 [[Roinn-seòrsa:Eòlas-nàdair|*]]