Dòmhnall Iain MacDhòmhnaill

A bharrachd air na bliadhnachan a chaill e na phrìosanach aig na Gearmailteach, chuir e seachad fad a bheatha air Uist a Deas. Bha air leth eòlach air bàrdachd agus beul-aithris tradiseanta nan Gaidheal agus choisinn è cliù mar aon de na prìomh bàird Gàidhlig a bh’againn a riamh.

Rugadh è ann am Peighinn nan Aoireann ‘sa bhliadhna 1919, an tritheamh leanamh ann teaghlach de cheithrear. B’e seanchaidh ainmeil a bha na athair, Donnchadh mac Dhòmhnaill ‘ac Dhonnchaidh aig an robh sinnsearachd a miosg bàird Chlann Dhòmhnaill, na MicRuairidh, air an t-Eilean Sgitheanach.

Air taobh a mhàthair bha Dòmhnall Ruadh Phàislig aige mar uncle agus b’e Aonghas MacGill-Eathain, Am Pìobaire Bàn, a’ shean-seanair.

Gu o’ chionn goirid s’e baile falamh a bh’ann an Snaoiseabhal.

Bho uncle, Niall, fhuair è eòlas air beul-aithris agus bàrdachd na fillidh cliùmhòr. Bha buaidh sònraichte aig pìosan Iain MacCodrum agus dh’ionnsaich e na riaghaltan tradiseanta airson rannan Gàidhlig a bhuineadh ris na 17mh agus 18mh linntean.

Aig aois 18 ghabh àite anns a’ Mhailisidh. Dà bliadhna an deidh sin, thòisich an Dara Cogadh Mòr. “Mu dheireadh thall!” thuirt e ris a phiuthair Anna nuair a chuala è an naidheachd.

Cha robh fad sam bith mus robh cothrom aig Dòmhnall Iain faicinn dhà fhèin cho borb ‘sa bha cogadh. ‘S an t-Òg mhìos 1940, agus iad faisg gu leor air na tràighean an Dunkirk a mhuir amharc, chaidh an Dibhisean Gàidhealach de’n t-àrm fhàgail ‘san Fhraing, agus na naoi Airmean aig Rommel mun cuairt oir. Cha robh fhaca ach gunnaichean laimh agus iad a sabaist an aghaidh tancaichean Gearmailteach. Mu dheireadh fhuair iad an òrdugh an gunnaichean a chuir sìos gus nach biodh an coir bàs ann.

Anns an leabhar aige, Fo Sgàil a’ Swastika, thug Dòmhnall Iain seachad cunntas dha na bliadhnachan a cheith è fhèin ‘sa chompanach fo smachd na Gearmailteach agus iad beò ann an campaichean mar priosanaich agus iad ag obair ann am meinnichean-sàlainn agus cuaraidhean.

Ach, bha gu leòr càirdeas ri lorg a miosg na priosanaich cuideachd agus thuirt è mun tìde sin “Dh’ionnsaich mi barrachd anns na coig bliadhna sin na b’urrainn dhomh ann an ceithir-feuchad bliadhna de bheatha àbhaisteach.”

Cha robh gràinn sam bith aige air na Gearmailtich. Bha è dhan bheachd gun robh gu leòr ann a bha co-ionnan eadar na Gaidhil agus na Gearmailtich, ged a bha feadhainn de na ceannairdean aca fo righail an t-sàtan, na bheachdsa.

Bha a chreideamh Caitligeach a riamh cudthromach dha, agus nuair a dh’atharraich an lagha gus cead a thoirt seachad casg-leatrom (abortion?) fhaighinn bha dragh air Dòmhnall Iain. Fhads’ a bha iomadach neach a bruidhinn a mach airson coiridhean na mathair cha robh guth ann airson an leanabh nach d’rugadh fhathast. Mar bàrd, thog Dòmhnall Iain a ghuth air an son agus sgrìobh e am pìos ‘An Guth à Broinn na Màthair’.

Annsa na forties aige bha buaidh nas motha fhathast aig creideamh air a bheatha agus e a gabhail iongnadh air na draghan a bha mu’n cuairt anns an t-saoghal air fad. M’un àm a bha e leth-chiad bha è smuaintin air gluasaid tìm agus a bruadar mu’n saoghal ri teachd. Gu tric bhiodh rannan bho’n bàrdachd aige air an cleachdadh le fear a seasamh ‘sa chùbaid ann an eaglais agus bha buaidh mòr aig a Chrìosdaidheachd air tòir dha obair.

Bha Dòmhnall Iain mòthachail gun robh cho briathrach ‘sa bha am bàrdachd aige ga fhàgail doirbh a thuigse, aig amanan, do’n t-sluagh mhòr. Agus tha e coltach gun rinn e oidhirp stoidhle nas simplidh agus tradiseanta a chleachdadh nuair a bha e a sgrìobhadh na laoidhean aige agus ‘s iad na pìosan leis is ainmeil, aithnichte ‘san latha an diugh.