An diofar eadar na mùthaidhean a rinneadh air "Fiosaig"

O Uicipeid
Content deleted Content added
b Bot: vi:Vật lý học is a featured article; cosmetic changes
b Removing Link FA template (handled by wikidata)
Loidhne 44: Loidhne 44:


[[Roinn-seòrsa:Eòlas-nàdair|*]]
[[Roinn-seòrsa:Eòlas-nàdair|*]]

{{Link FA|vi}}

Mùthadh on 12:57, 24 dhen Ghiblean 2015

Eòlas-nàdair, eisimpleirean às na roinnean diofraichte

'S e eòlas-nàdair (no feallsanachd-nàdarra, no fiosag) an saidheans nàdarrach a tha a' ceasnachadh riaghailtean bunaiteach an nàdair. Tha e a' rannsachadh co-phàirtean bunaiteach an nàdair agus nan eadar-obraichean orra. Tha e a' dèiligeadh ris na feartan agus ri giùlan stutha is lùiths ann am fànas is ann an tìde. Tha e a' dèiligeadh ri daineamaig fànais is tìde cuideachd. Bheirear iomradh air nàdar-fheallsanachd gu tric mar saidheans an nàdair neo-bheathail, an coimeas ri bith-eòlas, saidheans an nàdair bheathail.

Tha iomadh roinntean anns an saidheans seo. Tha feallsanaich-nadurra air a bhi ri rannsachadh leantainneach bhon 17mh linn, nuair a rinn Isaac Newton cuid obair bunaiteach air feartan (no buaidhean) de solas.

Aonadan Thomhais

Tha aonadan-thomhais riatanach ri deuchainnean saidheansail. Is Système international d'unités neo SI an siostam-thomhais caighdeanachd de eòlas-nàdair anns an latha an diugh. Tha e stèidhichte air seachd bun-aonadan. Tha gach bun-aonad na h-aonad thomhais do bun-fheairt. Gabhar le abhaisteas, gu bheil gach bun-fheart ann an seòlad neo-eisimeileachd fa-leth. Is iad na bun-fheartan: fàd, màs, tìm, teasad, srùth-dhealaineachd, àireamh agus soillearad. Is iad na bun-aonadan: Metre, Cilogram, Diog (seconde), Ceilbhin, Ampere, Mòl, agus Càindeile. Tha ainmean agus comharraidhean nan aonad aontaichte aig ìre eadar-nàiseanta, ach le abhaisteas sgrìobhair ainmean nan aonad an aithisgean agus pàipearan a rèir na caighdeanan litrichidh daingnichte ri cànan an aithisg.

Optaig

Is i seo an roinn de eòlas-nàdair a dhèiligeas le buaidhean de solas. Rinneadh an rannsachadh bunaiteach air an sgoil seo le am feallsanach ainmeil Sasunnach Sir Issac Newton (1642-1727) rè an 17mh linn.

Fhoillseach Newton tractas-mòr "Opticks" air a' chùise seo anns a bhliadhna 1706 (Dearbh). Anns an tractas sin chaidh ainmeachadh air agus mìneachadh de cuid math de "dlighean" optaig, bu sònraichte dlighean ath-tilgidh (le sgàthanan) agus dlighean ath-sgaraidh (le lionsan).


Nàdair de Solas

Cha robh nàdair de solas cinnteach ri linn Newtoin- bha cuid feallsanaich den bheachd gur e sruth de meanbh-chnapan a bha ann an gath-solais agus cuid den bheachd gu robh solas a' siubhal na tuinn. Tha fios againn anns an latha an diugh gu bheil nàdair de sruth de meanbh-chnapan (fotonan)agus gu bheil nàdair de tuinn ann an gath sholuis.

Co-Gluasad

Seo an roinn de eòlas-nàdair a dhèiligeas le cnapan stuth fo bhuaidh cumhachdan-eiginn (no forsaichean). Tha co-gluasadan clasaigeach stèidhichte air trì dlighean a chaidh air ainmeachadh le Isaac Newton, mar àlach chanar "Na dlighean co-ghluasad Newtoin" dhaibh.

1 A' chiad dlighe co-gluasad de Newton

"Is buadh do gach corp gun laighe e na fois neo gun cum e air, na shiubhal aig astar cunbhalach air rian direach mur a bi cumhachd-eiginn a' gnàthadh air."

2. An dara dlighe co-gluasad de Newton

"Nuair a bhios cumhachd-eiginn a' gnathadh air corp, bithidh luach an luathachaidh a rèir an fhorsa roinnte le a thomad."

(Is àbhaist dhuinn a sgrìobh seo anns an cruth "Forsa = tomad x luathachadh")

3. An treas dlighe co-gluasad de Newton

"Ri gach iomain bacachd"

No mar a sgriobh Newton a fhein "Actionem quod semper reactionem", a' ciallachadh nach bruth cumhachd-eiginn (forsa)air ni sam bith ach, an luib an ath-luathsachadh a tha aobharaichte air an cnap tomaid a tha ann leis a bhrùthadh bithidh an cnap a phutadh air ais (bacachd) an aghaidh am forsa iomain. (Dearbhar seo le deuchainn simplidh: prib balla agus goiteachar d' ordag).

Tha dealbhan ann an Wikimedia Commons cuideachd a tha ceangailte ris an aiste seo: