An diofar eadar na mùthaidhean a rinneadh air "Fiosaig"
Redirecting to Eòlas-nàdair |
No edit summary |
||
Loidhne 1: | Loidhne 1: | ||
[[File:CollageFisica.jpg|thumb|right|300px|Eòlas-nàdair, eisimpleirean às na roinnean diofraichte]] |
|||
#REDIRECT[[Eòlas-nàdair]] |
|||
'S e '''eòlas-nàdair''' (no feallsanachd-nàdarra, no fiosag) an [[saidheans nàdarra]]ch a tha a' ceasnachadh |
|||
riaghailtean bunaiteach an [[nàdar|nàdair]]. Tha e a' rannsachadh |
|||
[[co-phàirtean bunaiteach]] an nàdair agus nan eadar-obraichean orra. |
|||
Tha e a' dèiligeadh ris na feartan agus ri giùlan [[stuth]]a is |
|||
[[lùths|lùiths]] ann am [[fànas]] is ann an [[tìde]]. Tha e a' deiligeadh ri daineamaig fànais is tìde cuideachd. |
|||
Bheirear iomradh air nàdar-fheallsanachd gu tric mar [[saidheans]] an nàdair neo-bheathail, an coimeas ri [[bith-eòlas]], saidheans an nàdair bheathail. |
|||
Tha iomadh roinntean anns an saidheans seo. Tha feallsanaich-nadurra air a bhi ri rannsachadh leantainneach bhon [[17mh linn]], nuair a rinn [[Isaac Newton]] cuid obair bun-aiteach air feartan (no buaidhean) de solas. |
|||
== Aonadan Thomhais == |
|||
Tha aonadan-thomhais riatanach ri deuchainnean saidheansail. Is [[Système international d'unités]] neo '''SI''' an siostam-thomhais caighdeanachd de eòlas-nàdair anns an latha an diugh. Tha |
|||
e stèidhichte air seachd bun-aonadan. Tha gach bun-aonad na h-aonad thomhais do bun-fheairt. Gabhar le abhaisteas, gu bheil gach bun-fheart ann an seòlad neo-eisimileachd fa-leth. |
|||
Is iad na bun-fheartan: fàd, màs, tìm, teasad, srùth-dhealaineachd, àireamh agus soillearad. |
|||
Is iad na bun-aonadan: '''Metre, Cilogram, Diog (seconde), Ceilbhin, Ampere, Mòl''', agus '''Càindeile'''. Tha ainmean agus comharraidhean nan aonad aontaichte aig ìre eadar-nàiseanta, ach le abhaisteas sgrìobhair ainmeanan nan aonad an aithisgean agus paipearan a rèir na caighdeanan litrichidh daingnichte ri cànan an aithisg. |
|||
== Optaig == |
|||
Is i seo an roinn de eòlas-nàdair a dheiligeas le buaidhean de solas. Rinneadh an rannsachadh bunaiteach air an sgoil seo le am feallsanach ainmeil Sasunnach Sir Issac Newton (1642-1727) rè an 17mh linn. |
|||
Fhoillseach Newton tractas-mòr "Opticks" air a'chuise seo anns a bhliadhna 1706 (Dearbh). Anns an tractas sin chaidh ainmeachadh air agus mineachadh de cuid math de "dlighean" optaig, bu sonraichte dlighean ath-tilgidh (le sgathanan) agus dlighean ath-sgaraidh (le lionsan). |
|||
== Nàdair de Solas == |
|||
Cha robh nàdair de solas cinnteach ri linn Newtoin- bha cuid feallsanaich den bheachd gur e sruth de meanbh-cnapan a bha ann an gàth-sholais agus cuid den bheachd gu robh solas a' siubhal na tuinn. Tha fios againn anns an latha an diugh gu bheil nàdair de sruth de meanbh-cnapan (fotonan)''agus'' gu bheil nàdair de tuinn ann an gàth sholuis. |
|||
== Co-Gluasad == |
|||
Seo an roinn de eòlas-nàdair a dheiligeas le cnapan stugh fo bhuaidh cumhachdan-eiginn (no forsaichean). Tha co-gluasadan clasaigeachd steidhichte air tri dlighean a chaidh air ainmeachadh le Isaac Newton, mar àlach chanar "Na dlighean co-ghluasad Newtoin" dhaibh. |
|||
1 A'chiad dlighe co-gluasad de Newton |
|||
"Is buadh do gach corp gun laighe e na fois neo gun cum e air, na shiubhal aig astar cunbhalach air rian direach mur a bi cumhachd-eiginn a' gnàthadh air." |
|||
2. An dara dlighe co-gluasad de Newton |
|||
"Nuair a bhios cumhachd-eiginn a' gnathadh air corp, bithidhidh luach an ath-luathasachaidh a reir am forsa roinnte le a tomad." |
|||
(Is abhaist dhuinn a sgriobh seo anns an cruth "Forsa = tomad x ath-luathasachadh") |
|||
3.An treas dlighe co-gluasad de Newton |
|||
"Ri gach iomain bacachd" |
|||
No mar a sgriobh Newton a fhein "Actionem quod semper reactionem", a' ciallachadh nach bruth cumhachd-eiginn (forsa)air ni sam bith ach, an luib an ath-luathsachadh a tha aobharaichte air an cnap tomaid a tha ann leis a bhruthadh bithidh an cnap a phutadh air ais (bacachd) an aghaidh am forsa iomain. (Dearbhar seo le deuchainn simplidh: prib balla agus goiteachar d' ordag). |
|||
{{Commonscat|Physics|Eòlas-nàdair}} |
|||
[[Category:Eòlas-nàdair|*]] |
|||
{{Link FA|id}} |
|||
{{Link FA|lmo}} |
|||
[[ace:Fisika]] |
|||
[[af:Fisika]] |
|||
[[als:Physik]] |
|||
[[am:የተፈጥሮ ሕግጋት ጥናት]] |
|||
[[an:Fisica]] |
|||
[[ar:فيزياء]] |
|||
[[arc:ܦܝܣܝܟ]] |
|||
[[arz:فيزيا]] |
|||
[[as:পদাৰ্থ বিজ্ঞান]] |
|||
[[ast:Física]] |
|||
[[az:Fizika]] |
|||
[[ba:Физика]] |
|||
[[bar:Physik]] |
|||
[[bat-smg:Fizėka]] |
|||
[[be:Фізіка]] |
|||
[[be-x-old:Фізыка]] |
|||
[[bg:Физика]] |
|||
[[bn:পদার্থবিজ্ঞান]] |
|||
[[bo:དངོས་ཁམས་རིག་པ།]] |
|||
[[br:Fizik]] |
|||
[[bs:Fizika]] |
|||
[[bug:Fisika]] |
|||
[[ca:Física]] |
|||
[[ceb:Pisika]] |
|||
[[ckb:فیزیک]] |
|||
[[co:Fisica]] |
|||
[[cs:Fyzika]] |
|||
[[csb:Fizyka]] |
|||
[[cv:Физика]] |
|||
[[cy:Ffiseg]] |
|||
[[da:Fysik]] |
|||
[[de:Physik]] |
|||
[[diq:Fizik]] |
|||
[[dv:ފީޒިޔާއީ އިލްމު]] |
|||
[[el:Φυσική]] |
|||
[[en:Physics]] |
|||
[[eo:Fiziko]] |
|||
[[es:Física]] |
|||
[[et:Füüsika]] |
|||
[[eu:Fisika]] |
|||
[[ext:Física]] |
|||
[[fa:فیزیک]] |
|||
[[fi:Fysiikka]] |
|||
[[fiu-vro:Füüsiga]] |
|||
[[fo:Alisfrøði]] |
|||
[[fr:Physique]] |
|||
[[frr:Füsiik]] |
|||
[[fur:Fisiche]] |
|||
[[fy:Natuerkunde]] |
|||
[[ga:Fisic]] |
|||
[[gan:物理學]] |
|||
[[gl:Física]] |
|||
[[gn:Mba'erekokuaa]] |
|||
[[gu:ભૌતિકશાસ્ત્ર]] |
|||
[[gv:Fishag]] |
|||
[[hak:Vu̍t-lí-ho̍k]] |
|||
[[haw:Kālaikūlohea]] |
|||
[[he:פיזיקה]] |
|||
[[hi:भौतिक शास्त्र]] |
|||
[[hif:Bhautik vigyan]] |
|||
[[hr:Fizika]] |
|||
[[hsb:Fyzika]] |
|||
[[ht:Fizik]] |
|||
[[hu:Fizika]] |
|||
[[hy:Ֆիզիկա]] |
|||
[[ia:Physica]] |
|||
[[id:Fisika]] |
|||
[[ie:Fisica]] |
|||
[[ig:Physics]] |
|||
[[ilo:Pisika]] |
|||
[[io:Fiziko]] |
|||
[[is:Eðlisfræði]] |
|||
[[it:Fisica]] |
|||
[[iu:ᐆᒫᑦᓱᓕᕆᓂᖅ/umatsuliriniq]] |
|||
[[ja:物理学]] |
|||
[[jbo:termu'eske]] |
|||
[[jv:Fisika]] |
|||
[[ka:ფიზიკა]] |
|||
[[kg:Fizika]] |
|||
[[ki:Physics]] |
|||
[[kk:Физика]] |
|||
[[kl:Uumaatsulerineq]] |
|||
[[km:រូបវិទ្យា]] |
|||
[[kn:ಭೌತಶಾಸ್ತ್ರ]] |
|||
[[ko:물리학]] |
|||
[[ks:فیزیک]] |
|||
[[ku:Fizîk]] |
|||
[[ky:Физика]] |
|||
[[la:Physica]] |
|||
[[lad:Fisika]] |
|||
[[lb:Physik]] |
|||
[[li:Natuurkunde]] |
|||
[[lmo:Fisica]] |
|||
[[ln:Fízíkí]] |
|||
[[lo:ວັດຖຸວິທະຍາ]] |
|||
[[lt:Fizika]] |
|||
[[lv:Fizika]] |
|||
[[map-bms:Fisika]] |
|||
[[mdf:Физиксь]] |
|||
[[mg:Fizika]] |
|||
[[mk:Физика]] |
|||
[[ml:ഭൗതികശാസ്ത്രം]] |
|||
[[mn:Физик]] |
|||
[[mr:भौतिकशास्त्र]] |
|||
[[ms:Fizik]] |
|||
[[mwl:Física]] |
|||
[[my:ရူပဗေဒ]] |
|||
[[mzn:فیزیک]] |
|||
[[nah:Iuhcāyōtl]] |
|||
[[nap:Físeca]] |
|||
[[nds:Physik]] |
|||
[[nds-nl:Netuurkunde]] |
|||
[[ne:भौतिक शास्त्र]] |
|||
[[nl:Natuurkunde]] |
|||
[[nn:Fysikk]] |
|||
[[no:Fysikk]] |
|||
[[nov:Fisike]] |
|||
[[nrm:Phŷsique]] |
|||
[[nso:Fisika]] |
|||
[[oc:Fisica]] |
|||
[[or:ପଦାର୍ଥ ବିଜ୍ଞାନ]] |
|||
[[os:Физикæ]] |
|||
[[pa:ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ]] |
|||
[[pam:Physics]] |
|||
[[pcd:Fisike]] |
|||
[[pih:Fisiks]] |
|||
[[pl:Fizyka]] |
|||
[[pms:Fìsica]] |
|||
[[pnb:فزکس]] |
|||
[[ps:پنځپوهنه]] |
|||
[[pt:Física]] |
|||
[[qu:Pachaykamay]] |
|||
[[ro:Fizică]] |
|||
[[roa-rup:Fisikilj]] |
|||
[[ru:Физика]] |
|||
[[rue:Фізіка]] |
|||
[[sa:भौतिकशास्त्रम्]] |
|||
[[sah:Физика]] |
|||
[[sc:Fìsica]] |
|||
[[scn:Fìsica]] |
|||
[[sco:Naitural philosophy]] |
|||
[[sh:Fizika]] |
|||
[[si:භෞතික විද්යාව]] |
|||
[[simple:Physics]] |
|||
[[sk:Fyzika]] |
|||
[[sl:Fizika]] |
|||
[[sm:Fisiki]] |
|||
[[sn:Fundoyetsimba]] |
|||
[[so:Fiisigis]] |
|||
[[sq:Fizika]] |
|||
[[sr:Физика]] |
|||
[[srn:Sabi fu natru]] |
|||
[[st:Fisiksi]] |
|||
[[stq:Physik]] |
|||
[[su:Fisika]] |
|||
[[sv:Fysik]] |
|||
[[sw:Fizikia]] |
|||
[[szl:Fizyka]] |
|||
[[ta:இயற்பியல்]] |
|||
[[te:భౌతిక శాస్త్రము]] |
|||
[[tg:Физика]] |
|||
[[th:ฟิสิกส์]] |
|||
[[tk:Fizika]] |
|||
[[tl:Pisika]] |
|||
[[tr:Fizik]] |
|||
[[tt:Fizika]] |
|||
[[ug:ڧىزىكا]] |
|||
[[uk:Фізика]] |
|||
[[ur:طبیعیات]] |
|||
[[uz:Fizika]] |
|||
[[vec:Fìxica]] |
|||
[[vi:Vật lý học]] |
|||
[[vo:Füsüd]] |
|||
[[war:Fisika]] |
|||
[[wo:Jëmm]] |
|||
[[wuu:物理学]] |
|||
[[xal:Бодьзүлһн]] |
|||
[[xh:IFiziki]] |
|||
[[xmf:ფიზიკა]] |
|||
[[yi:פיזיק]] |
|||
[[yo:Físíksì]] |
|||
[[zea:Natuurkunde]] |
|||
[[zh:物理学]] |
|||
[[zh-classical:物理]] |
|||
[[zh-min-nan:Bu̍t-lí-ha̍k]] |
|||
[[zh-yue:物理]] |
Mùthadh on 19:16, 12 dhen t-Sultain 2012
'S e eòlas-nàdair (no feallsanachd-nàdarra, no fiosag) an saidheans nàdarrach a tha a' ceasnachadh riaghailtean bunaiteach an nàdair. Tha e a' rannsachadh co-phàirtean bunaiteach an nàdair agus nan eadar-obraichean orra. Tha e a' dèiligeadh ris na feartan agus ri giùlan stutha is lùiths ann am fànas is ann an tìde. Tha e a' deiligeadh ri daineamaig fànais is tìde cuideachd. Bheirear iomradh air nàdar-fheallsanachd gu tric mar saidheans an nàdair neo-bheathail, an coimeas ri bith-eòlas, saidheans an nàdair bheathail.
Tha iomadh roinntean anns an saidheans seo. Tha feallsanaich-nadurra air a bhi ri rannsachadh leantainneach bhon 17mh linn, nuair a rinn Isaac Newton cuid obair bun-aiteach air feartan (no buaidhean) de solas.
Aonadan Thomhais
Tha aonadan-thomhais riatanach ri deuchainnean saidheansail. Is Système international d'unités neo SI an siostam-thomhais caighdeanachd de eòlas-nàdair anns an latha an diugh. Tha e stèidhichte air seachd bun-aonadan. Tha gach bun-aonad na h-aonad thomhais do bun-fheairt. Gabhar le abhaisteas, gu bheil gach bun-fheart ann an seòlad neo-eisimileachd fa-leth. Is iad na bun-fheartan: fàd, màs, tìm, teasad, srùth-dhealaineachd, àireamh agus soillearad. Is iad na bun-aonadan: Metre, Cilogram, Diog (seconde), Ceilbhin, Ampere, Mòl, agus Càindeile. Tha ainmean agus comharraidhean nan aonad aontaichte aig ìre eadar-nàiseanta, ach le abhaisteas sgrìobhair ainmeanan nan aonad an aithisgean agus paipearan a rèir na caighdeanan litrichidh daingnichte ri cànan an aithisg.
Optaig
Is i seo an roinn de eòlas-nàdair a dheiligeas le buaidhean de solas. Rinneadh an rannsachadh bunaiteach air an sgoil seo le am feallsanach ainmeil Sasunnach Sir Issac Newton (1642-1727) rè an 17mh linn.
Fhoillseach Newton tractas-mòr "Opticks" air a'chuise seo anns a bhliadhna 1706 (Dearbh). Anns an tractas sin chaidh ainmeachadh air agus mineachadh de cuid math de "dlighean" optaig, bu sonraichte dlighean ath-tilgidh (le sgathanan) agus dlighean ath-sgaraidh (le lionsan).
Nàdair de Solas
Cha robh nàdair de solas cinnteach ri linn Newtoin- bha cuid feallsanaich den bheachd gur e sruth de meanbh-cnapan a bha ann an gàth-sholais agus cuid den bheachd gu robh solas a' siubhal na tuinn. Tha fios againn anns an latha an diugh gu bheil nàdair de sruth de meanbh-cnapan (fotonan)agus gu bheil nàdair de tuinn ann an gàth sholuis.
Co-Gluasad
Seo an roinn de eòlas-nàdair a dheiligeas le cnapan stugh fo bhuaidh cumhachdan-eiginn (no forsaichean). Tha co-gluasadan clasaigeachd steidhichte air tri dlighean a chaidh air ainmeachadh le Isaac Newton, mar àlach chanar "Na dlighean co-ghluasad Newtoin" dhaibh.
1 A'chiad dlighe co-gluasad de Newton
"Is buadh do gach corp gun laighe e na fois neo gun cum e air, na shiubhal aig astar cunbhalach air rian direach mur a bi cumhachd-eiginn a' gnàthadh air."
2. An dara dlighe co-gluasad de Newton
"Nuair a bhios cumhachd-eiginn a' gnathadh air corp, bithidhidh luach an ath-luathasachaidh a reir am forsa roinnte le a tomad."
(Is abhaist dhuinn a sgriobh seo anns an cruth "Forsa = tomad x ath-luathasachadh")
3.An treas dlighe co-gluasad de Newton
"Ri gach iomain bacachd"
No mar a sgriobh Newton a fhein "Actionem quod semper reactionem", a' ciallachadh nach bruth cumhachd-eiginn (forsa)air ni sam bith ach, an luib an ath-luathsachadh a tha aobharaichte air an cnap tomaid a tha ann leis a bhruthadh bithidh an cnap a phutadh air ais (bacachd) an aghaidh am forsa iomain. (Dearbhar seo le deuchainn simplidh: prib balla agus goiteachar d' ordag).